Alija Izetbegoviqi shkroi shumë vepra, por pa dyshim ajo që e futi në të gjithë rrjedhën e komenteve dhe debateve fetaro-filozofike është “Islami ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit”. I botuar për herë të parë në vitin 1988 në Ish Jugosllavi, libri ishte një lidhje e fortë e tij me ndjesitë e Lindjes, siç e quante ai “botën e besimit islam” dhe një komentues i drejtpërdrejtë i Perëndimit, për të cilin nuk kurseu komentet e forta, si atë të rrëshkitjes në ideologjitë shkatërruese, ashtu edhe në fuqinë rigjeneruese kulturore.
Agim BAÇI, Tiranë
Tridhjetë vite pas masakrës për Srebenicës dhe krime të tjera në Bosnje, ka një rezolutë që e kthen 11 Korrikun në Ditën Ndërkombëtare të Reflektimit dhe Përkujtimit të Gjenocidit. Kjo rezolutë kaloi vetëm një vit më parë, në maj 2024, në Asamblenë e OKB-së, ku u pranua qartë se myslimanët boshnjakë u torturuan, u vranë e u përdhunuan nga nacionalistët serbë në vitet 1992-1995. Vetë Europës iu desh shumë vite e debat i fortë për të pranuar se ajo lejoi para syve të saj, pikërisht kur ishte nën moton “Kurrë më”, që të ndodhte një “holokaust modern”, siç do ta quante sociologu polako-hebre, Zygmunt Bauman, teksa përshkruante “shoqërinë e lëngët” që nuk mori dot formë përballë së keqes edhe kur ndodhte përpara “burokracisë vrastare”. “Moderniteti nuk është vetëm për të prodhuar më shumë, udhëtuar më shpejt, të bërit shumë të pasur dhe të lëvizurit më lirisht. Në të njëjtën kohë, ai është i lidhur me vrasjen e shpejtë në mënyrë më efikase, të projektuar shkencërisht për të kryer masakrën”, pohonte Baumani, duke vënë theksin në rritjen e hendekut midis veprimit dhe etikës, një hendek, që sipas tij, hoqi në mënyrë efektive mekanizmat që mund të parandalonin gjenocidet që ndodhën, si në rastin e tmerrshëm në Bosnje, e posaçërisht në Srebenicë.
“Filozofi luftëtar”
Por, e gjithë kjo betejë, e luftës dhe ringritjes së Bosnjes së sotme, nuk mund të kuptohet pa një emër – Alija Izetbegoviq. Ai ishte njeriu që e bashkoi filozofinë e përditshme me kurajon për të luftuar dhe drejtuar. “Toleranca ime e merr burimin e saj jo nga Europa, por nga Islami. Nëse unë jam tolerant, kjo është kryesisht për shkak se unë jam një musliman, së pari, dhe europian pas kësaj”, deklaronte Izetbegoviq për një revistë gjermane, në vitin 1994, kur lufta ishte në kulmin e saj, duke treguar se dimensionet europiane dhe muslimane në identitetin e tij nuk e përjashtonin njëra-tjetrën. Izetbegoviqi, duke lënë të kuptohet se i përket Perëndimit në aspektin e mënyrës së të menduarit dhe Lindjes për aspektin e shpirtërores dhe ndjenjave, ai e vendosi me vetëdije identitetin e tij europian mysliman si një sintezë. Ai tentoi të jetonte sipas asaj që kishte përshkruar në librin e tij “Islami ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit”, ku, sipas tij, çdo gjë në univers ekziston në dualizëm – pra, sipas Izetbegoviq, qenia ekziston në dualitet si trup-shpirt, çështje-kuptim dhe kulturë-qytetërim.
Këtë qëndrim ai e përforcoi edhe pse dukej se europianët ishin në një dyzim për ndërhyrjen ndaj masakrave, pasi në heshtje dukej sikur ishin disi afër këndvështrimit të kriminelit të ndëshkuar nga Gjykata e Hagës, Ratko Mlladiq, i cili deklaronte se “ka ardhur koha për të marrë hak mbi turqit”. Pra, për serbët, beteja ishte çështje fetare, madje si “një mbrojtje e vlerave europiane karshi traditës turke”, ndërkohë që Izetbegoviq këmbëngulte se të qenurit në islam nuk nënkupton largësi nga europianët.
Një nga komentuesit më të vëmendnshëm të veprës “Islami ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit”, teologu Enes Kariq, e konsideroi këtë vetëbesim të Alija Izetbegoviqit si një paradoks përballë mentalitetit europian, ashtu siç edhe vepra e tij e ka paradoksin të shkëputet nga interpretimi i fortë teologjik dhe t’i bashkëngjitet asaj që Kariqi, në një nga parathëniet e librit të botuar, e konsideron si një afrim të autorit me shkollat evolucionaliste të Islamit nga format historike, duke iu afruar më shumë shkollave të orientalistëve.
Si ndikoi vepra e tij në Luftën e Bosnjes?
Sule Albayrak, profesor në Universitetin Marmara, në Fakultetin e Teologjisë, vëren se Alija Izetbegoviqi vuri në një mënyrë joproporcionale etikën e besimit të tij përballë së keqes që prodhohej nga Mlladiqi dhe njerëzit e tjerë të Sllobodan Millosheviqit. Edhe pse qëndrimet e tij etike u ndihmuan shumë luftëtarëve boshnjakë në betejën me serbët, që ta përballonin sfidën e braktisjes për një kohë të gjatë nga europianët, sërish Alija Izetbegoviqi duket se ua mbajti dorën shumë prej ushtarakëve të tij që të mos i përgjigjeshin njëlloj së keqes që vinte nga kundërshtarët e egër që kërkonin shfarosjen e boshnjakëve. Ky qëndrim ndaj pranimit të së keqes në univers, sipas besimit të tij, bëri madje që ai të çonte përpara gjykatave boshnjake, pas luftës, ata ushtarë që kishin “kaluar cakun nga hakmarrja për armikun”.
Për Izetbegoviqin, lufta më e madhe nuk ishte vrasja, por të bëje paqe, të gjeje rrugët e marrëveshjes me ata të cilët të konsiderojnë armik. “Për të bërë luftë në një kohë të shkatërrimit të madh është më e lehtë se sa të bësh paqe. Në kohë lufte dhe më e vështira është të rivendosësh paqen”, thoshte Izetbegoviqi, duke iu referuar çfarë kishte shkruar në kulmin e “Luftës së Ftohtë”, përmes librit “Islami ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit”.
Një qëndrim të tillë Izetbegoviqi e theksonte që në librin e tij “Shënime nga burgu: arratisja ime drejt Lirisë”, ku ai theksonte se fitorja nuk mund të vijë përmes refuzimit, por përmes afirmimit. “Afirmimi i botës është një parakusht për ndryshimin dhe pushtimin e saj” shkruante ai, duke shënjuar kështu një luftë të çuditshme dhe të gjatë mes etikës dhe së keqes.
Izetbegoviqi i ftoi gjatë gjithë kohës ushtarët e tij në një terren moral, në mes të betejave, duke ua kujtuar domosdoshmërinë e drejtësisë. Ai ishte i bindur se të qëndruarit “etikisht të drejtë” do t’i mbante në moralin e duhur përballë kundërshtarëve.
Ajo që veçohet edhe nga kujtimet e tij është fjalimi në një fazë të fortë të përballjes, teksa u drejtohej ushtarëve: “…Allahu na ka vënë ne një përvojë te hidhur e të dhimbshme. Ne u masakruam, gratë dhe fëmijët tanë janë vrarë, xhamitë tona u dogjën, por ne nuk do të vrasin gratë dhe fëmijët ose te djegim kishat. Ne nuk do ta bëjmë këtë, sepse, edhe pse një gjë e tillë ka ndodhur në disa raste të veçanta, kjo nuk është rruga jonë. Ne do të fitojmë, sepse ne respektojmë njerëzit e feve te tjera, etnive dhe bindjeve të ndryshme politike, sepse ne jemi duke u përpjekur për të qëndruar të ndershëm edhe në këtë situatë të vështirë dhe po ashtu është e ndaluar definitivisht për ne të shkatërrojmë tempujt e njerëzve të tjerë”, (Shënime autobiografike, f 194 ).
Një këmbëngulje e tillë në mes të luftës, ku thuajse bien të gjitha rregullat, e ktheu Izetbegoviqin në luftëtarin ku vendosi etiken përballë së keqes me një çmim tepër të lartë për të gjithë ata që e ndoqën në luftë dhe pas lufte.
I ndryshmi që i dha “një fat të ri Bosnjes”
Motivi i Izetbegoviqit ishte i qartë: “Robër nuk do të bëhemi!”. Në një përmbledhje me fjalime, ku paraqitet faza më kritike e tij dhe e Bosnjes, ai arriti të paraqesë, si protagonist dhe dëshmitar i drejtpërdrejtë, disa nga momentet kyçe, ku ai gërshetoi të qenurit një besimtar dhe një guximtar për të mirën e vendit të tij. Analistë të ndrysëm thonë se Izetbegoviqi dhe Bosnja ishin si dy binjakë, ku ulje-ngritjet nuk i përkisnin vetëm atij, por edhe vetë vendit të tij. Qetësinë e tij përballë kundërshtarëve ai e tregoi edhe pas zgjedhjes në krye të Bosnjes, ku kërkoi me ngulm, bazuar në besimin e tij, që të gjykuarit të mos bëhej nga pozita e fitimtarit, por nga ana e së drejtës. Ai mundi që edhe përballë ndërkombëtarëve ta mbronte këtë qasje të arritjes së paqes, bashkëpunimit, duke e kontekstualizuar historinë boshnjake me atë europiane. Ndaj dhe përkushtimi i tij ishte për një Bosnje shumënacionale dhe shumëkulturore e fetare. Ai mundi të ulej edhe me Millosheviqin dhe Tugjmanin në Dejton për një Marrëveshje (1995), duke e krahasuar atë marrëveshje si një njeri që shkon ne mes të shkretëtirës për të kërkuar ujë. Një përcaktim kuptimplotë për Izetbegoviqin e ka bërë filozofi Henry Bernard Levy, i cili shkruan për të: “Njeriu i cili hyri në histori përkundër vullnetit të vet”.
Izetbegoviqi nuk i kurseu as përpjekjet e tij për një paqe me ata me të cilët kishte qenë përballë në luftë, siç nuk ndaloi asnjëherë betejën kundër hipokrizisë dhe heshtjes europiane ndaj gjenocidit që iu shkaktua popullit të tij në vitet 1992-1995.
Izetbegoviqi mes Lindjes dhe Perëndimit
Alija Izetbegoviqi shkroi shumë vepra, por pa dyshim ajo që e futi në të gjithë rrjedhën e komenteve dhe debateve fetaro-filozofike është “Islami ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit”. I botuar për herë të parë në vitin 1988 në Ish Jugosllavi, libri ishte një lidhje e fortë e tij me ndjesitë e Lindjes, siç quante ai “botën e besimit islam” dhe një komentues i drejtpërdrejtë i Perëndimit, për të cilin nuk kurseu komentet e forta, si atë të rrëshkitjes në ideologjitë shkatërruese, ashtu edhe në fuqinë rigjeneruese kulturore.
Ai i mbeti gjithashtu fort idesë se çdo qeverisje duhet të jetë në përputhje me moralin dhe drejtësinë, ndaj dhe këndvështrimin e tij mbi Islamin dhe botën e pa si një betejë për të vendosur një politikë ku respektohet morali dhe e drejta. Studiuesit e teologjisë e kanë parë filozofinë e Izetbegoviqit në ndërtimin e dualizmit, në librin “Islami ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit”, si një tendencë për ta lexuar Kuranin nën këndvështrimin shoqëror-politik. Madje, në librin e tij ai e lidh ligjërimin e së premtes (hutben) si një manifestim të pastër politik, që ndërlidh gjithë funksionimin shoqëror në ditët e javës.
Ky këndvështrim, i lidhur ngushtësisht me jetën e tij, me burgimin e tij, me luftën e tij, me lirinë e tij dhe betejën për paqe, e nderoi edhe portretin e tij historik. Ai ishte një kundërshtar i fortë i idesë që njeriu duhet të jetë fetar vetëm privatisht. E, megjithatë, ai diti ta ndante atë që ishte “thjesht teori” me pjesën “praktike”, kur arriti ta shquante gabimin e Lindjes në gjykimin ndaj Perëndimit. “Më falni për faktin se do të jem shumë i hapur. Gënjeshtrat e bukura nuk ndihmojnë, ndërsa të vërtetat e hidhura mund të jenë shëruese. Perëndimi nuk është as i prishur e as i degjeneruar. Vetëmashtrimin për ‘një Perëndim të kalbur’ e pagoi më së pari sistemi komunist, i cili dështoi në këtë betejë. Perëndimi është i fuqishëm, i arsimuar dhe i organizuar. Perëndimi nuk është i kalbur. Kryesisht perëndimorët janë njerëz me përgjegjësi dhe të saktë. Shkollat e tyre janë më të forta se tona dhe niveli i të drejtave të njeriut në vendet perëndimore është i lartë, ndërsa përkujdesja sociale për të varfrit dhe për ata me aftësi të kufizuara është mjaft i organizuar. Ne e njohim edhe anën e errët të kësaj pjese të botës, por nuk mund të fokusohemi te to pa thënë atë që është e mirë. Islami është vërtet shumë i mirë – ai është, në fakt, shumë i mirë, por ne nuk jemi më të mirët. Kështu që në vend të urrejtjes për Perëndimin, ne duhet të zgjedhim të garojmë me të, ashtu siç na urdhëron edhe Kurani, që të garojmë në vepra të mira”, tha Alija Izetbegoviq në një takim të Konferencës Islamike në Teheran më 11 dhjetor 1997, duke u kërkuar të pranishmëve që të drejtojnë sytë drejt një shkollimi ku mësohet gjetja e rrugëve në një konkurrim për të mirën. Ai iu drejtua politikanëve të pranishëm, duke besuar se ishte pikërisht drejtimi politik i mjaft vendeve me ideologjinë komuniste ose edhe me gërshetim fetar që kishte çaluar në gjetjen e rrugëve për një konkurrim të fortë dhe bazuar në atë që urdhëron Kurani.
Kritikët e Alija Izetbegoviqit, për librin e tij “Islami ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit”, pavarësisht se nuk e kanë fshehur raportin kontekstual të këndvështrimit të Islamit, kanë ditur të dallojnë forcën e betejës së tij etike përballë së keqes, e cila shkeli çdo rregull, çdo moral njerëzor. “Ai diti të ishte njeri në Luftë dhe në Paqe”, do të thoshte filozofi Henri Bernard Levy, duke shqyrtuar përpjekjet e tij për një filozofi që nuk shërben vetëm për një kohë, por për aq kohë sa Njeriu kërkon të mbetet i tillë. /revistashenja
