Krahasimisht me liderët e tjerë të shteteve ballkanike pas rënies së regjimeve komuniste, Izetbegoviqi spikat si një figurë atipike që njihet për kontributet e tij intelektuale po aq sa për aftësitë e tij politike. Kjo e bën atë një lider politik të pazakontë për rajonin, si përfaqësues politik që synonte të shkonte përtej fantazmave shoviniste të së shkuarës dhe që gjatë karrierës së tij politike ka përdorur shkrimin dhe reflektimin teorik për të artikuluar vizionin e tij politik.
Lulzim HOXHA, Tiranë
Fundi i shekullit të njëzetë solli transformime të thella në Ballkan, veçanërisht në mënyrën se si identitetet kombëtare u ndërtuan, mobilizuan dhe legjitimuan në skicimin e kufijve të rinj. Ndër figurat më me ndikim në këtë proces ishte Alija Izetbegoviqi (1925-2003), shkrimet politike dhe filozofike të të cilit — sidomos Islami ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit — luajtën një rol vendimtar në artikulimin e një identiteti të dallueshëm mysliman boshnjak gjatë shpërbërjes së Jugosllavisë. Përsiatjet e tij përbëjnë një rast themelor që mund të kuptohen përmes teorive bashkëkohore të nacionalizmit dhe formimit të identiteteve kombëtare, veçanërisht ato që shqyrtojnë përdorimin instrumental të fesë në projekte politike dhe mënyrat se si ndërtohen e mirëmbahen kufijtë politikë mes grupeve etnike. Në historinë e trazuar ballkanike të fundshekullit të kaluar, Alija Izetbegoviqi përfaqëson një figurë unike e të ndërmjetme mes modernitetit politik, identitetit fetar dhe përkatësisë kombëtare. Si filozof, intelektual, mendimtar mysliman, disident politik dhe, më vonë, president i Bosnjë-Hercegovinës, ai luajti një rol të pazëvendësueshëm në formësimin e identitetit modern boshnjak dhe krijimin e shtetit të pavarur të Bosnjes. Gjithashtu, ndikimi i tij ka influencuar edhe shqiptarët e ish-Jugosllavisë, të cilët panë te Izetbegoviqi një aleat të rëndësishëm politik dhe moral në kohë të tensionuara luftrash dhe spastrimesh etnike.
Alija Izetbegoviqi u lind në vitin 1925 në Bosanski Shamac – që sot është pjesë e territorit të Republikës Serbe të Bosnjes – dhe u rrit në Sarajevë, një qytet të karakterizuar nga bashkëjetesa mes kulturës osmane dhe asaj perëndimore. Gjatë Luftës së Dytë Botërore ai u përfshi në një grup intelektualësh të rinj, të quajtur Mladi Muslimani (Myslimanët e Rinj), që synonte mbrojtjen e të drejtave të boshnjakëve dhe barazinë e myslimanëve brenda shoqërisë shumetnike jugosllave. Pas Luftës, shteti komunist jugosllav e konsideroi këtë lëvizje si të papajtueshme me ideologjinë zyrtare. Izetbegoviqi u arrestua disa herë gjatë jetës së tij: herën e parë në vitin 1946 dhe më pas në vitin 1983, kur u dënua me 14 vjet burg për shkak të ideve të shfaqura në librin Deklarata islame dhe akuzave për “aktivitet kundër shtetit”. Burgosja e tij u kthye në një simbol të represionit jugosllav ndaj mendimit kritik dhe pluralizmit fetar në shoqëri. Dënimi i tij u kritikua ashpër nga organizata për të drejtat e njeriut, si Amnesty International dhe Helsinki Watch, të cilat e konsideruan akuzën kundër tij si pjesë të propagandës komuniste, ku ndaj të akuzuarit nuk ekzistonte asnjë provë për nxitjen ose inkurajimin e dhunës ndëretnike. Periudha e fundit përpara shpërbërjes së Jugosllavisë e gjeti Izetbegoviqin në krye të Partisë së Aksionit Demokratik (Stranka Demokratske Akcije, SDA), një lëvizje me bazë kryesisht boshnjake, por me mesazh politik që i tejkalonte kufijtë etnikë. Në fillim të vitit 1992 u bë e qartë se shpërthimi i konflikteve nacionaliste në Jugosllavi mes kroatëve dhe serbëve i kishte detyruar aktivistët për të drejtat e Bosnjë-Hercegovinës ose të bënin aleancë me Kroacinë ose me Serbinë. Izetbegoviqi, gjatë kësaj kohe, u bënte thirrje shteteve perëndimore dhe organizatave ndërkombëtare se kjo dilemë për boshnjakët ishte si të zgjidhje alternativën midis leukemisë dhe kancerit. Pas shpalljes së pavarësisë së Bosnjës, në referendumin e vitit 1992, vendi u përfshi në një luftë të përgjakshme. Në këtë kohë, Izetbegoviqi u bë fytyra politike dhe morale e rezistencës boshnjake kundër ekspansionit serb dhe atij kroat. Ai ishte një figurë kyçe në Marrëveshjen e Dejtonit (1995), e cila i dha fund luftës, edhe pse me çmimin e një strukture shtetërore të ndërlikuar të bashkëndarë midis komunitetit boshnjak, kroat dhe serb.
Përdorimi politik i besimit fetar për krijimin e diskursit modern mbi kombin
Identiteti boshnjak përpara shekullit të njëzetë përbënte një konstrukt të paqëndrueshëm, shpesh të ndërmjetëm mes fuqive, perandorive dhe ndikimeve kulturore që kanë kaluar mbi territorin e Bosnjës. Në periudhën mesjetare, popullsia e Bosnjës identifikohej përmes përkatësisë territoriale (dobri Bošnjani) dhe një tradite të veçantë kishtare, të ndryshme nga ortodoksia dhe katolicizmi i fqinjëve. Identiteti boshnjak ishte territorial, administrativ dhe komunitar — jo etnik ose fetar. Gjatë kësaj kohe, Bosnja qe i vetmi rajon me popullsi sllave e Europës Juglindore ku mbizotëronte një shumicë myslimane, e cila me kalimin e kohës u kthye në një hapësirë përplasjesh midis kishave të krishtera, katolike dhe ortodokse. E vendosur në një udhëkryq gjeografik, politik, fetar dhe kulturor midis Perëndimit dhe Lindjes dhe në vijën e degëzimit ndërmjet Romës dhe Bizantit, territoret e kësaj popullsie, sikundër edhe ato shqiptare, u mbushën me misionarë të qendrave katolike dhe ortodokse, që përpiqeshin të shtonin radhët e sa më shumë njerëzve të kthyer në fetë përkatëse në krejt hapësirën e Ballkanit. Të dërguarit e Romës mundën të ngulisnin katolicizmin në Kroaci, në Dalmacinë fqinje dhe në një pjese të Shqipërisë së Veriut, ndërkohë që misionarët e Bizantit arritën ta konvertonin pjesën më të madhe të Serbisë. Të kapur midis këtyre dy përpjekjeve, Bosnja, ashtu si edhe pjesa më e madhe e Shqipërisë, iu nënshtruan ndikimeve nga të dyja palët për një konvertim të popullsive përkatëse në favorin e tyre.
Me ardhjen e Perandorisë Osmane ndodhi një transformim i rëndësishëm. Popullsia lokale filloi konvertimin gradual në Islam, si rrjedhojë e faktorëve shoqërorë, ekonomikë dhe politikë, sikurse e kemi trajtuar në numrin 171 të revistës “Shenja”. Por, edhe pas islamizimit masiv, nuk u krijua një vetëdije e mirëfilltë kombëtare myslimane. Përkatësia kryesore ishte ajo fetare-administrative (milleti), ndërsa përkatësia territoriale boshnjake mbetej një kategori më e gjerë kulturore. Brenda sistemit osman, myslimanët e Bosnjës konsideroheshin pjesë e miletit islam, por e ruajtën gjithashtu një përkatësi krahinore, që nuk identifikohej as me turqit, as me popullsitë sllave të krishtera përreth tyre. Ky karakter i dyfishtë — mysliman në fe, sllavë në gjuhë — mbeti themelor për trajtat e mëvonshme identitare që do t’i përvetësonte shoqëria e kësaj krahine.
Në shekullin XIX, me shfaqjen e nacionalizmave modernë në Ballkan, sipas tezave të përpunuara nga Ernest Gellner dhe Anthony Smith, etnitë dhe kulturat “zgjohen” ose “ndërtohen” në funksion të shtetformimit dhe modernizimit. Gellneri e shpjegon nacionalizmin si produkt të tranzicionit shoqëror nga rendet agrare në ato industriale, ku homogjenizimi kulturor bëhet nevojë funksionale e shtetit modern. Anthony Smith-i e thekson rolin e miteve të origjinës, kujtesës historike dhe simbolikës së përbashkët në krijimin e kombeve moderne. Në rastin e Bosnjës, sfida ishte se popullsia myslimane nuk kishte artikuluar një mit origjine të qartë, një etnogjenezë të mirëstrukturuar ose një projekt të vetin shtetformues. Diskursi kombëtarist boshnjak nuk mund ta përvetësonte imagjinatën kolektive të një të shkuare mesjetare, siç ndodhi me nacionalizmin serb, por as ta afirmonte përkatësinë etnike si pjesë e Perandorisë Habsburge, si në rastin e kroatëve. Me kalimin e Bosnjës nën administrimin austro-hungarez në vitin 1878, filloi një proces i ri: myslimanët e Bosnjës duhej të pozicionoheshin përballë dy nacionalizmave të konsoliduara — atij serb dhe kroat — që pretendonin territoret dhe popullsinë e rajonit. Vjena kërkoi ta krijonte një identitet territorial boshnjak që i shërbente stabilitetit politik të Monarkisë së Dyfishtë, teksa nga ana tjetër myslimanët e Bosnjes vazhdonin të ishin nën ndikimin e kalifit osman. Duke afirmuar këtë veçori kulturore dhe fetare me popujt e tjerë të Austro-Hungarisë, fillon gradualisht përdorimi modern i identitetit boshnjak. Megjithatë, ky identitet nuk arriti të prodhonte një vetëdije të gjerë kombëtare, pasi popullsia myslimane qëndronte e pasigurt dhe shpesh ambivalente: nga njëra anë, ata ruanin nostalgjinë për rendin osman; nga ana tjetër, përballeshin me presionet e modernizimit europian nën një perandori të krishterë. Kjo përçarje identitare u vështirësua edhe më tepër nga pretendimet e nacionalizmit serb dhe kroat, të cilët shihnin te myslimanët e Bosnjës ose “serbë të islamizuar” ose “kroatë të islamizuar”. Pikërisht këtu qëndron ndërprerja mes identitetit etnik të Bosnjës osmane dhe nevojës për artikulim politik të një kombi modern në shekullin XX.
Në periudhën e Monarkisë Serbo-Kroato-Sllovene dhe, mandej, gjatë Mbretërisë së Jugosllavisë, myslimanët boshnjakë mbetën një komunitet pa status kombëtar të njohur. Ata trajtoheshin herë si serbë myslimanë, herë si kroatë myslimanë dhe shumë rrallë si një entitet më vete. Identiteti i tyre ishte kryesisht mbrojtës: mbrojtja e pronës, bashkësisë shoqërore, ruajtja e traditave kulturore fetare, si edhe distancimi nga nacionalizmat agresive të fqinjëve. Gjatë Jugosllavisë socialiste, pas vitit 1945, identiteti fetar u shtyp institucionalisht, por pikërisht për shkak të kësaj u ruajt si një shenjë e fortë e veçimit të tyre kulturor nga popujt e tjerë sllavë. Në vitin 1971, myslimanët e Bosnjës u njohën për herë të parë si kombësi e veçantë, më tepër myslimane sesa boshnjake, një kategori që e mishëronte përkatësinë e tyre, por që mbetej e paqartë, pasi nuk kishte një bazë kulturore ose ideologjike të gjithëpranuar.
Në këtë kontekst të paqëndrueshmërisë dhe mungesës së një narrative të përbashkët kombëtare shfaqet Alija Izetbegoviqi me projektin e tij kombëtar, politik dhe filozofik. Ai qe ndër figurat e para që formuloi një vizion ku identiteti mysliman i Bosnjës nuk ishte thjesht një kategori fetare, por një identitet kulturor, historik dhe qytetërues, i aftë të qëndronte në të njëjtin rang me identitetet kombëtare të Europës. Në veprën e tij “Islami ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit” Izetbegoviq ndërtoi një ide që e poziciononte Bosnjën myslimane si një urë midis dy botëve — as Lindje e as tërësisht Perëndim — por një ndërthurje dy varianteve të ndryshme: aspektin fetar të Lindjes dhe aspektin modernist të Perëndimit. Sipas Izetbegoviqit, ekzistojnë tre perspektiva të dallueshme mbi botën, të cilat pasqyrojnë tri mundësi themelore: fetare, materialiste dhe islame. Sipas tij, botëkuptimi islam është integral, sepse ndërthur njëkohësisht si botëkuptimin e pastër fetar, ashtu edhe atë material. Teksa feja e vendos theksin te ndërgjegjja, kurse materializmi vendos në qendër natyrën, fokusi i Islamit është njeriu, i cili jeton njëkohësisht edhe në botën shpirtërore dhe atë të të natyrës. Autori shpjegon se si traditat fetare (Krishterimi, Hinduizmi apo Budizmi) dhe filozofitë materialiste (kapitalizmi dhe socializmi) u japin vetëm një përgjigje të pjesshme dilemave të jetës njerëzore të ngërthyer gjithnjë midis “idealeve” dhe “interesave” dhe të dyja këto të vërteta të pjesshme janë të prira të krijojnë kompromise të vazhdueshme ndërmjet teorisë dhe praktikës se si funksionojnë. Mandej, përmes të dhënave historike, ai argumenton se realizimi i secilës prej këtyre dy të vërtetave të kundërta ka dhënë përherë rezultate të ndryshme nga ato që pritej të arrihej dhe ato që parashtrohen në thelbin e tyre. Për rrjedhojë, si në rastin e interpretimeve humaniste të krishterimit, ashtu edhe në rastin e bazave laike, morale-fetare të egalitarizmit socialist me perspektivën e tyre teleologjike të historisë, na tregohet qartë se është e pamundur ta ruash koherencën si në aspektin e botëkuptimit fetar, ashtu edhe në aspektin e filozofisë materialiste.
Duke iu referuar kësaj trajtese, autori e ndërton idenë e Islamit si një “Rrugë të Tretë”, një botëkuptim i vetëm dhe integral që merr parasysh si nevojat shpirtërore, ashtu edhe ato materiale të njeriut dhe mund t’i zgjidhë kontradiktat themelore që gjenden midis përjetësisë dhe çastit, shpirtit dhe trupit ose mendimit teorik dhe praktikës: me pak fjalë, jetën e njeriut në të gjitha dimensionet që e karakterizojnë atë. Pikërisht për shkak të këtij botëkuptimi integral, Islami ka qenë gjithmonë objekt sulmesh nga dy drejtime të kundërta: nga feja, e cila e konsideron atë si tepër natyror, aktual, material dhe të kthyer nga bota, dhe nga shkenca, e cila sheh në të elemente të fesë dhe mistikës. Alija thekson se shoqëria angleze, me kalimin e shekujve, ka përvetësuar një model të ngjashëm për t’i ndërmjetësuar kundërvëniet binare si në rastin e modelit islamik. Ai e përvijon më tej paralelizmin me Anglinë, duke analizuar tiparet e përbashkëta që ka evidentuar Oswald Spengler te Rënia e Perëndimit midis impaktit të profetit Muhamed dhe atij të Oliver Cromwell-it dhe shpjegon se, të paktën, nga këndvështrimi i filozofisë së historisë, shfaqja e Anglisë dhe botëkuptimit anglosakson në Perëndim shpërfaq shumë tipare të ngjashme me shfaqjen e Islamit në Lindje. Mandej, Izetbegoviqi tregon se si Islami ka luajtur një rol të rëndësishëm si ndërmjetësues midis kulturave të lashta dhe Perëndimit modern, duke arritur në përfundimin se Islami duhet sot më shumë së kurrë “në këtë kohë dilemash dhe alternativash dramatike”, të rimarrë rolin e tij si një ideologji ndërmjetësuese në një botë të ndarë.
Këto interpretime të islamit shërbyen për krijimin e një uniteti për myslimanët e Jugosllavisë, veçanërisht për ata boshnjakë. Sikurse kanë vënë në dukje studiuesit e nacionalizmit, nëse për shqiptarët gjuha u kthye në një element themelor të identitetit kombëtar, në rastin e boshnjakëve një rol të tillë e luante përkatësia fetare. Për herë të parë, një mendimtar mysliman nga Ballkani i ofronte komunitetit të vet një narrativë kolektive, moderne dhe të pranueshme ndërkombëtarisht për veten si tërësi kombëtare të unifikuar. Ai nuk e “shpik” identitetin boshnjak, të paktën në kuptimdhënien që i jep Benedict Anderson-i formimit të identiteteve kombëtare, por e artikulon atë si përkatësi politike të bazuar në traditën dhe etikën islame, duke e shndërruar nga një përkatësi fetare në një vetëdije kombëtare që shërben në pajtimin e kontradiktave të brendshme në shoqëri, por edhe në rajon.
Izetbegoviqi ishte i vetëdijshëm se myslimanët e Bosnjës nuk mund të mbijetojnë politikisht si kategori e paemërtuar mes dy nacionalizmave konkurruese të fqinjëve, andaj duke u mbështetur në historinë osmane, në etikën islame dhe në idenë e modernizimit shpirtëror, ai krijoi një diskurs të ri, ku Islami nuk ishte vetëm fe, por edhe kulturë, moral, traditë dhe identitet historik — pra një paketë e tërë etnike-politike, ashtu sikurse shpjegohet nga teoritë moderne të nacionalizmit që funksionon si ndërmjetësues i kundërtive të shumëllojshme që kanë qenë përherë pjesë e rajonit të Ballkanit.
Ndërtimi i Islamit si shënjues i kufirit kombëtar
Përgjatë gjysmës së dytë të shekullit XX, sidomos në periudhën socialiste, regjimi jugosllav u përpoq t’i fshinte kufijtë etnikë përmes një ideologjie laike “vëllazërim-bashkimi”. Megjithatë, edhe nën këtë sipërfaqe socialiste, kufijtë simbolikë nuk u zhdukën; ata mbetën në njëfarë gjendjeje latente, duke u riaktivizuar në momentet e tensionit që shoqëruan shpërbërjen e Jugosllavisë në dekadën e fundit të shekullit të kaluar. Në këtë kuptim, feja myslimane ishte dobësuar si praktikë konfesionale, por qe forcuar si simbol identitar në shoqëri. Kësisoj, sikurse shpjegohet nga autorët që kanë trajtuar funksionin e traditave fetare në përkatësinë shoqërore: një traditë fetare mund të humbasë funksionin e saj ritual, por të mbetet jashtëzakonisht e vlefshme si simbol, si kod kulturor dhe si mjet mobilizimi e kohezioni në shoqëri. Nëpërmjet kontributit të tij politik dhe intelektual, Izetbegoviqi e rimori përkatësinë myslimane në Bosnjë nga memoria kulturore e përbashkët dhe i dha asaj një ngarkesë të re kuptimore, duke e shndërruar në bosht të vetëdijes kolektive të boshnjakëve. Në vend që ta paraqiste si traditë osmane të prapambetur – siç e portretizonin agresorët fqinjë – ai e përshkroi Islamin si një qytetërim, sistem etik, urë lidhëse mes Lindjes dhe Perëndimit dhe sintezë antropologjike mes shpirtërores dhe materiales. Mirëpo, është e rëndësishme të theksohet se përsiatjet e Izetbegoviqit mbi Islamin nuk janë ato të një kleriku ose besimtari mysliman, por të një udhëheqësi politik që synon ta shndërrojë përkatësinë fetare të boshnjakëve në një tipar përbashkues të identitetit kombëtar. Nëpërmjet lëndës kulturore fetare, ai orvatet të ndërtojë një model të ri politik të bazuar mbi premisën se komuniteti mysliman i Bosnjes kishte të drejtën dhe aftësinë të vetëpërcaktohej, të artikulonte interesat e tij dhe të ndërtonte institucione e veta politike sikurse shtetet e tjera të Europës. Në këtë drejtim, Izetbegoviqi ndërtoi një perspektivë të re që nuk e trajton Islamin vetëm si fe, por si element përbërës të kulturës kombëtare dhe strukturë kuptimore që garanton dhe mirëmban kufirin dhe mëvetësinë e territorit boshnjak. Për ta shpjeguar strategjinë e përdorimit politik të fesë për ruajtjen e kufijve politikë, antropologu Fredrik Barth ka përpunuar një kornizë teorike që na ndihmon t’i kuptojmë aspektet relacionale të mënyrës së si formulohet identiteti kombëtar, që sipas tij rikompozohet përherë jo si pasojë e tipareve kulturore karakteristike për këtë apo atë grup, por për shkak të ruajtjes së kufijve etnikë nga “tjetri”, në rastin konkret vendet fqinje. Tek Ethnic Groups and Boundaries, Barth-i shkruan se “Grupi etnik nuk ekziston për shkak të përmbajtjes apo veçorive të tij kulturore, por për shkak të kufijve të dallueshëm që ai përpiqet të mbrojë, krijojë dhe riinterpretojë në raport me të tjerët”. Në këtë perspektivë duhet kuptuar edhe vepra e Izetbegoviqit: ai skicon një kufi të ri kulturor ku boshnjakët myslimanë dallohen jo më si grup etnik i margjinalizuar brenda Jugosllavisë, por si një komunitet me vlera, tradita, histori dhe aspirata modern.
Izetbegoviqi i përdori elementët e traditës islame jo si argumente esencialiste, por si bazë morale dhe kulturore për ta legjitimuar një kërkesë moderne: të qenit komb i barabartë në një fushë ku nacionalizmat e tjerë tashmë ishin konsoliduar. Ky transformim ka një rol thelbësor në atë që Barth-i e quan “procesi i përzgjedhjes së shenjave kulturore”, në të cilin, kur gjendet përballë rrezikut nga grupe të tjera, grupet etnike priren të përzgjedhin e të theksojnë më tepër disa elemente kulturor e më pak disa të tjera. Në rastin e diskursit nacionalist boshnjak, përkatësia fetare u mbitheksua, kurse elementë, si gjuha, nuk u bënë pjesë i këtij procesi përzgjedhës, siç ndodhi për shembull në Shqipëri. Në këtë aspekt, Izetbegoviqi e evidenton dimensionin shpirtëror dhe atë material si elementë përbërës të përkatësisë në botën moderne, duke përzgjedhur identitetin fetar si tipar që mund t’i shërbente ndërtimit të një kombi modern dhe shmangien e izolimit etnik. Në mënyrë të natyrshme, luftërat e viteve 1992-1995, të karakterizuara nga spastrimet etnike dhe nevoja për të mbijetuar, e shndërruan identitetin në instrument mobilizimi dhe rezistence. Edhe në kulmin e masakrave gjatë luftës, ai nuk artikuloi një nacionalizëm ekskluzivist, por u përqendrua në ndërtimin e një versioni të identitetit boshnjak që përfaqësonte njëherësh dy shtylla kryesore: vetëdijen myslimane si burim autenticiteti historik dhe të drejtën e qytetarisë si bazë e përkatësisë kombëtare. Bashkëjetesa mes këtyre dy parimeve themelore i dha Bosnjës një tipar shumë të ndryshëm nga nacionalizmat homogjenizues të rajonit, sidomos atij të Serbisë. Në këtë drejtim, identiteti boshnjak u përkufizua jo nga homogjeniteti i brendshëm, por nga kufiri politiko-kulturor që e dallonte Bosnjen nga projektet e tjera nacionaliste të rajonit. Si rezultat i formulimit të kësaj narrative të re identitare, popullsia e Bosnjës u bashkua rreth një ideje të re për veten. Pas dekadash ku ishin përkufizuar nga të tjerët, ata nisën të vetëpërkufizoheshin. Feja, që prej kohësh qe kthyer në një element që mbartte prej fqinjëve dëshminë e stigmave të prapambetjes dhe kauzën qendrore të fushatave shoviniste u transformua në një tipar moderniteti dhe uniteti. Kufijtë e vjetër kulturorë u kthyen në kufij politikë. Izetbegoviqi e transformoi këtë komb mysliman të Jugosllavisë në një komb modern boshnjak, të orientuar kah Perëndimi dhe njëherësh nën një vizion të civilizimit islam që i jepte popullit të tij të drejtat e tyre të mëvetësisë në Ballkan. Krahasimisht me liderët e tjerë të shteteve ballkanike pas rënies së regjimeve komuniste, Izetbegoviqi spikat si një figurë atipike që njihet për kontributet e tij intelektuale po aq sa për aftësitë e tij politike. Kjo e bën atë një lider politik të pazakontë për rajonin, si përfaqësues politik që synonte të shkonte përtej fantazmave shoviniste të së shkuarës dhe që gjatë karrierës së tij politike ka përdorur shkrimin dhe reflektimin teorik për të artikuluar vizionin e tij politik.
Kombinimi mes dijeve filozofike, historike, fetare, disiplinave shkencore me praktikën politike e bën Izetbegoviqin të vetmin udhëheqës shtetëror të rajonit që ka lënë pas një trashëgimi studimore të çmuar që i tejkalon kufijtë kombëtar të Bosnjës, duke sjellë një model të jashtëzakonshëm të shtetarit intelektual, traditë që në Ballkan ka qenë përherë pothuajse inekzistente. /revistashenja
