Greqia shpreson se zonat e mbrojtura do të ndihmojnë në mbajtjen larg të vizitorëve ditorë dhe do t’u mundësojnë fokave të rrezikuara të rikthehen në habitatet e tyre ishullore
Thellë në një shpellë detare në Sporadet veriore të Greqisë, diçka e madhe lëviz në errësirë. Dikush në varkën që lëkundet qetësisht pranë ujit kalon një palë dylbi dhe po, ja ku është. Është një fokë murg mesdhetare gjigante, një nga gjitarët detarë më të rrallë në botë, e cila, me gjatësi deri në 2.8 metra dhe peshë mbi 300 kg, është gjithashtu një nga llojet më të mëdha të fokave.
Piperi, vendi ku foka ka dalë në breg, është një ishull i ruajtur rreptësisht brenda Parkut Kombëtar Detar të Alonissos dhe Sporadeve Veriore, zona më e madhe e mbrojtur detare (MPA) në Greqi dhe një habitat kritik i shumimit për këto foka. Vetëm studiuesit lejohen të afrohen brenda tre miljeve nga brigjet e tij, me leje nga Agjencia Qeveritare për Mjedisin Natyror dhe Ndryshimet Klimatike.
Me një popullatë globale prej më pak se 1,000 individësh, Monachus monachus është e listuar si e cenueshme në Listën e Kuqe të IUCN, e riklasifikuar nga “e rrezikuar” në vitin 2023, pasi dekada përpjekjesh për ruajtjen e tyre ndihmuan në rritjen e numrave. Sipas Shoqatës Helenike për Mbrojtjen e Fokës Murgu (MOm), Greqia është shtëpia e rreth 500 fokave murgu (nga 250 në vitet 1990), gjysma e popullsisë globale, duke i dhënë vendit një rol unikisht të rëndësishëm në të ardhmen e këtyre gjitarëve të rrallë. Kjo duket e përshtatshme duke pasur parasysh se dikur besohej se fokat mbroheshin nga perënditë mitologjike Poseidoni dhe Apolloni, duke pasur kështu një vend të veçantë në kulturën greke.
Fokat murg janë gjuajtur në Mesdhe që nga kohët prehistorike për lëkurën, mishin dhe dhjamin e tyre. Ndërsa ky kërcënim është zbehur në Greqi, të tjerat, ngatërrimi në pajisje peshkimi, pakësimi i ushqimit, ndotja dhe humbja e habitatit, nuk janë zhdukur. Tani, sipas konservatorëve, një rrezik shumë modern po rritet me shpejtësi dhe po vë në rrezik këtë rimëkëmbje të brishtë: industria në rritje e argëtimit detar në Greqi. Turizmi i parregulluar po ndikon negativisht tek një gjitar që është jashtëzakonisht i ndjeshëm ndaj shqetësimeve njerëzore, thonë ata.
Këtë verë u nisën disa iniciativa për ta përmbysur situatën, përfshirë “Seal Greece”, një fushatë kombëtare edukimi. Në të njëjtën kohë, ishulli i vogël Formicula, një habitat kyç për këtë fokë në Detin Jon, u mbrojt para sezonit të ngarkuar veror me një zonë të rreptë ndalimi prej 200 metrash. Në tetor, kryeministri grek, Kyriakos Mitsotakis, konfirmoi se do të ecet përpara me dy zona të mëdha të mbrojtura detare (MPA). Nëse menaxhohen siç duhet (dhe deri tani struktura e menaxhimit mbetet e paqartë), këto MPA mund të ofrojnë një shans shpëtimi për këtë specie.
Ndërkohë, në ujërat rreth Piperit, Angelos Argiriou, rojtar i pavarur dhe biolog detar, tregon me dorë teksa varka kalon pranë një bregu të monitoruar me kamera. “Shpesh i shohim fokat duke pushuar në këtë plazh”, thotë ai. “Fakti që ndihen mjaftueshëm të sigurta për të dalë këtu në hapësirë të hapur është një shenjë shumë e mirë se masat mbrojtëse po funksionojnë”. Fokat filluan të mbroheshin në Greqi në fund të viteve 1980, me krijimin e Shoqatës Helenike për Mbrojtjen e Fokës Murgu (MOm), e cila deri tani ka shpëtuar më shumë se 40 foka të braktisura ose të plagosura.
“Qendra jonë e rehabilitimit ka ndihmuar vërtet në rimëkëmbjen e specieve”, thotë presidenti i MOm-it, Panos Dendrinos. “Vitin e kaluar, pamë një femër të rehabilituar me një këlysh të ri. Nëse shpëton një femër, ajo mund të ketë deri në 20 këlyshë gjatë jetës së saj”. Fokat murg dikur mblidheshin zakonisht në plazhe, por shumë prej tyre u zhvendosën në shpella kohët e fundit për shkak të presionit njerëzor. Edhe pse shpellat mund të ofronin strehë nga njerëzit, ato shpesh rezultuan habitate të papërshtatshme për rritjen e të vegjëlve, dallgët e forta mund t’i përplasin në shkëmbinj, t’i mbytin ose t’i marrin me vete në det të hapur. Dhe shpellat nuk janë më vende të sigurta për t’u fshehur. Vijat bregdetare dikur të largëta tani janë të aksesueshme për të gjithë, nga vizitorët ditorë me varka me qira deri te jahtet private të ankoruara në habitatin e fokave.
“Një javë pas lindjes, nënat e fokës murg dalin për të peshkuar, duke e lënë këlyshin vetëm për orë të tëra”, thotë Dendrinos. “Nëse dikush futet brenda, këlyshi ka shumë gjasa të frikësohet dhe të braktisë shpellën; nëna e tij me shumë gjasa nuk do ta gjejë më”. Pas 40 vitesh monitorimi të MPA-së së Alonissos, Dendrinos thotë se shoqata e tij “tani i sheh fokat duke përdorur plazhet e hapura në mënyrë sistematike”.
Si një tjetër habitat kyç për fokat, Formicula do të jetë pjesë e zonës së re të mbrojtur detare në Jon. Ishulli i vogël ndodhet në zemër të një prej zonave më të ngarkuara të lundrimit në botë, por ndryshe nga fqinjët e tij më të njohur, Meganisi dhe Kefalonia, nuk ka qenë shumë në radarin turistik deri së fundmi. Biologu detar Joan Gonzalvo nga Instituti i Kërkimeve Tethys shpjegon se si turizmi ka lënë gjurmë të rënda në këtë zonë. “Gjashtë, shtatë, tetë vjet më parë kishim takime pothuajse çdo ditë”, kujton ai. “Shihnim pesë a gjashtë foka në ujë njëherësh, duke u shoqëruar, duke ndjekur njëra-tjetrën”. Por me shfaqjet erdhën edhe turistët. “Ajo që në fillim ishte emocionuese, shumë shpejt u kthye në makth”, thotë ai.
Tufat e njerëzve erdhën, duke kërkuar “përvoja me fokat”, thotë ai. Në vend që të studionte kafshët, Gonzalvo e gjeti veten duke regjistruar njerëz që ndiqnin fokat. Në dy raste, persona hynë në shpella, duke shkaktuar ndarjen e nënave nga këlyshët. Në të dyja rastet, këlyshët u zhdukën. Një ditë të gushtit 2024, ai thotë se regjistroi më shumë se 50 varka rreth vijës së vogël bregdetare të ishullit. “Sot”, thotë ai, “jemi me fat nëse shohim vetëm një ose dy foka”. Teksa flasim, Gonzalvo vëren një fokë dhe nxjerr kamerën. E njeh menjëherë. “Mm17003”, thotë ai, duke përmendur numrin e njërës prej më shumë se 40 fokave që ka kataloguar online. Ndërsa foka rrotullohet në ujë, varkat afrohen dhe ankorohen në zonat e reja të ndaluara, ndërsa turistët notojnë pranë shpellave të mbrojtura.
Ndryshe nga MPA-ja e Alonissos, në Formicula nuk ka roje që patrullojnë dhe i takon Gonzalvos t’u shpjegojë me mirësjellje kapitenëve të varkave se ndodhen në një zonë të ndaluar.
“Është ende herët”, thotë ai. “Por mungesa e aktivitetit [të fokave] më shqetëson. Na duhet investim serioz në zbatimin e ligjit”.
Në Greqi, OJQ-të kanë ngritur vazhdimisht çështjen e “parqeve në letër”, me zbatim të pamjaftueshëm. Një studim i publikuar vitin e kaluar nga nëntë organizata mjedisore theksoi se “vetëm 12 (nga 174) zona detare Natura 2000 [zona të mbrojtura të BE-së] kanë një regjim mbrojtjeje”, por edhe ato ishin të fragmentuara ose të përkohshme. Shpresa është që zonat e reja të mbrojtura detare të sjellin patrullime. “Agjencia për Mjedisin Natyror dhe Ndryshimet Klimatike ka nevojë për më shumë varka, më shumë njerëz”, thotë Dendrinos, duke shtuar se rojet aktualisht raportojnë te policia portuale, “një proces që është i ngadaltë dhe joefektiv”.
Në Formicula, Gonzalvo shqetësohet se koha po mbaron. “Nëse nuk jemi në gjendje të mbrojmë këtë habitat kaq të rëndësishëm, një pikë e vogël në mes të Detit Jon, për një nga gjitarët detarë më karizmatikë dhe më të rrezikuar në planet, atëherë ka shumë pak shpresë për gjithçka tjetër që duam të mbrojmë në oqeanet tona”.
