Në kohë lufte dhe krizash, në mendjen e njeriut ngrihen pyetje me natyrë thellësisht filozofike:
🤷🏼Pse është bota e mbushur me të këqija?
🤷🏼Pse Zoti i lejon të dobëtit të vuajnë pa mëshirë?
🤷🏼Pse nuk u përgjigjet lutjeve të atyre që ndodhen në hall, megjithëse ka premtuar se i dëgjon ata?
Pyetje të tilla lindin ndonjëherë si kërkim i sinqertë për kuptim, e ndonjëherë si kundërshtim nga ata që mohojnë fenë.
Filozofët e quajnë këtë temë “problemi i së keqes”, një nga çështjet më të vështira të filozofisë së fesë.
Gjatë historisë, problemi i së keqes ka qenë një nga argumentet kryesore të ateizmit, madje disa e quajnë “shkëmbi i ateizmit”
Ndër të parët, nëse jo i pari, që ngriti çështjen e së keqes për diskutim filozofik ishte filozofi grek Epikuri, dhe argumentet e tij janë zhvilluar dhe përsosur gjatë historisë.
Argumenti themelor mund të përmbledhet kështu: nëse supozojmë ekzistencën e një Zoti që është absolutisht i mirë, i plotësuar në përsosmëri, i mençur dhe i fuqishëm, atëherë ekzistenca e së keqes në botë do të ishte e pamundur, sepse një Zot i tillë nuk do të lejonte që krijesat e Tij të përballeshin me të keqën. Megjithatë, përvoja jonë reale tregon se e keqja është një dukuri e përhapur dhe e pranishme ku do në botë. Kjo e shtyu të konkludoi se:
1. E keqja që ekziston në botë do të thotë se Zoti, Krijuesi i universit, e di për të keqen, por nuk dëshiron ta largojë; atëherë Ai është një Zot jo mirë, që dëshiron të keqen për krijesat e Tij dhe na ka krijuar për të na munduar.
2. Ose Zoti, Krijuesi i universit, e di për të keqen, por nuk është i aftë ta largojë; atëherë Ai do të ishte një Zot i dobët e i mangët, dhe për pasojë nuk do të ishte Zot në kuptimin absolut të fjalës.
3. Ose, përfundimisht, nuk ka asnjë Zot fare.
Si rrjedhojë e kësaj një grup filozofësh dhe dijetarësh perëndimorë u përballën me problemin e së keqes dhe u hutuan në përpjekjet për ta shpjeguar atë, për shkak të mungesës së teksteve fetare të qarta dhe të qëndrueshme në besimin hebraik dhe kristian. Ata u kthyen drejt idesë se Zoti, është i mirë dhe i fuqishëm, krijoi universin dhe vendosi ligjet e tij, por më pas e la atë të funksionojë vetë, pa ndërhyrje të mëtejshme, si një orëpunues që ndërton një orë dhe e lë të punojë vetë. Ky besim njihet si “deizmi”.
Një nga arsyet kryesore që i shtyu disa nga këta mendimtarë drejt deizmit ishte shmangia e dilemës së së keqes dhe kontradiktës që ajo ngjall. Ky mendim u përfaqësua edhe nga disa bashkëkohës të krishterë, të cilët argumentuan se Zoti i tyre nuk është absolut në të gjitha atributet – për shembull, sipas tyre, Ai nuk është absolut në fuqi ose absolut në mirësinë e Tij – si një përpjekje për të justifikuar ekzistencën e së keqes. Megjithatë, ky pohim nuk ka nevojë për diskutim të gjatë, sepse, duke i hequr Zotit atributet e përsosmërisë, në të vërtetë rrëzohet vetë ideja e ekzistencës së Zotit.
Një shembull historik i këtij qëndrimi është Anthony Flew, një nga figurat kryesore të ateizmit të shekullit të 20-të, i cili vendosi të besojë në Zotin krijues, pjesërisht për të shmangur pyetjen e së keqes, duke u orientuar drejt një forme deizmi.
Për këtë arsye, dijetarët islam nuk panë nevojë për shpikje, manipulime apo përpjekje të jashtëzakonshme për të shpjeguar problemin e së keqes; përkundrazi, veprat mbi këtë temë ishin të rralla në historinë islame, sepse Islami ofronte një kuadër të qartë, koherent dhe të harmonizuar me arsyen, duke bërë që problemi i së keqes, në formën e saj reale, të mos paraqitej si një çështje që kërkonte zgjidhje të veçantë ose diskutim të jashtëzakonshëm.
Prandaj bibliotekat islame nuk ishin të pasura me studime serioze mbi këtë temë.
Kjo tregon pak edhe për krizën e mendimit islam bashkëkohor, i cili është marrë më shumë me çështjet praktike të “hallallit e haramit”, duke lënë pas dore pyetjet themelore të filozofisë.
Arsyeja, sipas shumë mendimtarëve, është se mendja islame historikisht nuk është ushqyer mjaftudhem me filozofi.
Pasojë e këtij boshllëku të rinjët po rrëshqasin drejt ateizmit ose agnosticizmit.
Nuk ështe se ateistet kanë ndonjë përgjigje shumë bindëse për të keqen, por ju mjafton të thonë se jemi të barabartë.
Ka, pa dyshim, mangësi të dukshme në filozofinë e besimtarëve për të shpjeguar problemin e së keqes nga këndvështrimi i besimit në një Zot të mëshirshëm dhe të drejtë.
Por pyetja e vërtetë është: a vjen kjo mangësi nga vetë ideja e Zotit, apo nga paaftësia e besimtarëve për të ndërtuar një teori koherente të besimit?
▪️Çështja e parë:
Problemi i së keqes nuk është problem logjik, por problem ndjesie. Nuk kemi një kontradiktë logjike mes idesë së Zotit dhe realitetit të së keqes; kemi një përvojë njerëzore të dhimbjes.
Nëse do të na hiqej ndjesia e dhimbjes, problemi do të zbehej.
Edhe vetë ndjesia është relative: dhimbja për vdekjen e një njeriu nuk është e njëjtë me dhimbjen për një tjetër.
Pra nuk kemi një provë logjike kundër Zotit, por një përjetim emocional.
Megjithatë, ateizmi përpiqet ta paraqesë këtë përjetim si argument logjik për të mohuar ekzistencën e Zotit.
▪️Çështja e dytë:
Zoti që ne besojmë është i përsosur përpara se të jetë i mëshirshëm apo i drejtë.
Përsosmëria është cilësi përfshirëse dhe sunduese: ajo drejton të gjitha cilësitë e tjera, të cilat nuk mund të jenë në kundërshtim me të.
Mëshira dhe drejtësia janë cilësi “dytësore” në raport me përsosmërinë.
Prandaj nuk mund të themi: “Po të ishte Zoti i mëshirshëm absolut, nuk do të krijonte një botë me të këqija.”
Sepse nga përsosmëria e Zotit është që Ai të jetë Krijues, dhe nga përsosmëria e krijimit është që të përfshijë të gjitha mundësitë, përfshirë edhe të keqen.
Cilësitë hyjnore nuk mbeten të varura në abstraksion; ato duhet të shfaqen në realitet.
Nëse themi se Zoti është Krijues, kjo kërkon akt krijimi.
E keqja është një nga mundësitë që kaloi nga bota e mundshme në botën reale.
Me fjalë të tjera: nëse e konsiderojmë të keqen si shenjë të mangësisë së kësaj bote, kjo është krejt logjike, sepse përsosmëria i përket vetëm Zotit.
Kjo botë nuk mund të jetë e përsosur, përndryshe do të rivalizonte me Zotin.
Nëse pyesim: “A mund të krijojë Zoti një botë pa të këqija?”, përgjigjja është: “Po, dhe e ka krijuar – ajo quhet Xhenet.”
Por kjo botë tokësore është fushë prove, jo vend shpërblimi.
Pra, problemi nuk qëndron tek fuqia e Zotit, por tek dëshira njerëzore.
Njeriu dëshiron që kjo botë të jetë sipas qejfit të tij: pa sprova, pa përgjegjësi, pa llogari.
Por Zoti, si Krijues, është Ai që përcakton planin e funksionimit të botës.
Detyra e njeriut është të përpiqet ta kuptojë këtë plan.
Ky plan, logjikisht, është i ndërlikuar.
Nuk është si një lojë shahu që mund ta mësosh pas pak ushtrimesh.
Përmasat e botës dhe thellësia e dijes hyjnore kërkojnë që plani të mbetet pjesërisht i fshehtë.
Përndryshe, nëse njeriu do ta kuptonte gjithçka, do të bëhej vetë Zot.
Prandaj, pika thelbësore është se debati mbi problemin e së keqes nuk mund të zhvillohet si një debat neutral logjik nëse palët nuk bien dakord për premisën kryesore: ekzistencën e Zotit dhe përkufizimin e Tij si i plotë. Pa këtë mirëkuptim bazë, dialogu s’ka se si të ecë përpara. Problemi i së keqes nuk është dëshmi logjike kundër Zotit, por një sfidë e ndjenjës dhe e kuptimit njerëzor.
Zgjidhja nuk qëndron në mohimin e Zotit, por në thellimin e mendimit, në ndërtimin e një filozofie të besimit që nis nga përsosmëria hyjnore dhe pranon kufijtë e arsyes përballë urtësisë së pafundme.
▪️Çështja e tretë:
Nga këndvështrimi islam, pyetjet mbi të keqen duhet t’i drejtohen fjalës së Zotit – Kuranit.
Por Kurani nuk jep përgjigje të gatshme; ai ofron materiale mbi të cilat mendja dhe zemra duhet të ndërtojnë kuptimin.
Ai është ndërtuar në mënyrë të tillë që të nxitë reflektimin, jo të ofrojë manuale të thjeshta.
Për ta arritur këtë, është e domosdoshme një metodë leximi që respekton ndërtimin e tij unik.
Metodat tradicionale të leximit shpesh janë të dobëta dhe nuk arrijnë të nxjerrin nga teksti përgjigje që i përgjigjen sfidave të mendimit bashkëkohor.
Shumë studiues, për shembull, nuk e dallojnë ndryshimin mes termave “mashī’a” (vullnet i pashmangshëm, ligj hyjnor) dhe “irāda” (dëshirë, dashamirësi) në Kuran.
Në kontekstin kur’anor, “mashī’ah” paraqitet shpesh si ligji i hyjnor që vendos kanonet e krijimit — pra si “sistemi” ose “kanuni” i vdekjes dhe jetës, i diversitetit dhe ndryshimit; është ajo “mashī’ah” që përfshin një trajektore kombinuese të mirës e të keqës — është legjislacioni i qëndrueshëm i hapësirës së krijimit. Ndërsa “irāda” shfaqet më shpesh me nuancën e dëshirës, të preferencës hyjnore — pra si dashamirësi: Zoti “dëshiron” lehtësinë për krijesat e Tij, por ligji i mashī’ah-së mund të përfshijë edhe vështirësi. Kur nuk dallohen këto dy terma, kur i trajtojmë si sinonime pa dallim, do të nxjerrim përfundime të pasakta mbi drejtësinë dhe vullnetin hyjnor.
Si konklusion i ides se tretë: Ai krijoi krijesat sipas ligjit të ndryshimit dhe diversitetit; ky është ligji, kjo është mishërimi i vullnetit hyjnor. Ky është vullneti i Zotit: të ndërtojë jetën sipas ekuacionit të së mirës dhe së keqes.
Ndërkaq, vullneti i Zotit ka kuptim tjetër: ai lidhet me dashurinë dhe preferencën hyjnore. Kur Zoti thotë në Kur’an “E sikur të donte Zoti, ju do t’ju kishte bërë një popull të vetëm”, kjo nënkupton ligjin e Zotit, ligjin që jemi të ndryshëm dhe nuk mund të jemi një komb i vetëm; kjo është një rregull i krijimit.
Por kur Zoti thotë “Ai dëshiron për ju lehtësinë dhe nuk dëshiron për ju vështirësinë”, fjala e Tij lidhet me vullnetin e Tij ligjor, jo me dëshirën hyjnor. Vullneti i Tij është dashuri; Ai dëshiron për ne të mirën, jo vështirësinë. Ndërsa krijimi i vështirësisë dhe lehtësisë në këtë botë bën pjesë në vullnetin e ligjit hyjnor.
▪️Çështja e katërt:
Zoti i Lartësuar e ka krijuar njeriun me vullnet të lirë, që do të thotë se ka krijuar mundësinë që e keqja të ekzistojë, por nuk ka krijuar vetë të keqen.
E keqja njerëzore lind nga zgjedhja dhe veprimi i njeriut të lirë, jo nga një akt krijimi i drejtpërdrejtë hyjnor.
Kjo na çon te një pyetje themelore filozofike:
A ekziston e keqja si realitet më vete, apo është thjesht mungesë e së mirës?
Shumë filozofë klasikë – si Augustini në Perëndim dhe Ibn Sina në mendimin islam – thonë se e keqja nuk ka qenie të pavarur.
Ajo është si errësira, e cila nuk është substancë më vete, por mungesë e dritës.
Në këtë kuptim, Zoti krijon vetëm qenie të mira dhe një rend të urtë;
e keqja lind kur krijesat e lira e prishin këtë rend, pra kur mungon ajo mirësi që duhej të ishte aty.
Këtu plotësohet kuptimi:
Ishte vullneti ligjor i Zotit (mashī’a) që njeriut t’i jepej vullnet i lirë, që të mund të zgjedhë mes të mirës dhe të keqes.
Por dëshira dhe udhëzimi i Tij (irāda) është që njeriu të zgjedhë të mirën, të drejtën dhe të bukurën.
Pra, Zoti lejon mundësinë e së keqes, por nuk e do vetë të keqen për njeriun; Ai e do dhe e urdhëron të mirën.
▪️Çështja e pestë:
Pyetja pse Zoti nuk ndërhyn për të shpëtuar të dobëtit, të shtypurit, të pafajshmit dhe fëmijët, dhe pse lejon vrasje, përdhunime, shpronësime dhe çdo lloj padrejtësie, a duket kjo kontradiktore me drejtësinë e Tij?
Për ta kuptuar këtë, duhet të kuptojmë se Zoti krijoi njeriun mbi ligjine vullnetit të lirë: Pra, vrasjet, grabitjet, dhuna dhe padrejtësitë janë pasojë e zgjedhjeve të njerëzve, dmth çdo akt i keq ose i mirë është produkt i lirisë së njeriut. Nëse Zoti do të ndërhynte për të shpëtuar të shtypurit në një rast të veçantë, ai do të duhej të shpëtonte të gjithë të pafajshmit në çdo kohë dhe vend, sepse shpëtimi i vetëm të zgjedhurve do të ngjallte pyetje: pse nuk na shpëtoi neve?
Ndërhyrja hyjnore e vazhdueshme për të hiqur çdo padrejtësi dhe të keqe, do të qonte në shkatërrimin e kuptimin të provës morale dhe lirinë e zgjedhjes, sepse pa sfida dhe të keqe nuk do të kishte mundësi për vepra të mira, zgjedhje morale apo shpërblim dhe ndëshkim.
Përballja me vështirësi është thelbësore për zhvillimin moral dhe shpirtëror të njeriut: vetëm kështu shfaqet virtyti, përgjegjësia dhe etika e tij. Kështu, lejimi i të keqes nuk është shenjë paaftësie e Zotit, por mënyra hyjnore për të dhënë liri dhe për të testuar njeriun në veprimet dhe qëllimet e tij.
Kjo ide gjendet edhe në Kuran, si në suren El-Buruxh, ku një popull u shkatërrua për padrejtësinë e mbretit të tyre pa ndërhyrje hyjnore, duke treguar se ligji i shkakësisë vepron mbi të gjithë krijesat, edhe ato të drejta. Pra, ekzistenca e të keqes dhe sfidave nuk është kundër drejtësisë apo fuqisë së Zotit, por kusht i domosdoshëm për lirinë e zgjedhjes, zhvillimin moral dhe kuptimin e provës, që i jep njeriut mundësinë për të treguar virtytin dhe përgjegjësinë e tij në këtë botë.
▪️Çështja gjashtë:
Pyetja qëndron: a jemi ne apo Zoti në sprovë?
Kush ka të drejtën të provojë kë në këtë jetë: ne Zotin apo Zoti na provon ne, si Krijues absolut? Ky është thelbi i keqkuptimit. Disa e kuptojnë botën si një “sprovë për Zotin”, ku Ai duhet të tregojë fuqinë dhe aftësinë e Tij. E vërteta është e kundërta: kjo botë është një sprovë për ne, për të treguar nëse mund ta bëjmë atë më të mirë, më të drejtë dhe më pak të dhimbshme për njerëzit dhe gjithë krijesat. Zoti nuk e ka prezantuar jetën si një vend të përsosur dhe të drejtë, por na dha mundësinë dhe përgjegjësinë që ta përmirësojmë dhe ta bëjmë më të drejtë. Siç thuhet në Kuran:
„Ai i ka krijuar jetën dhe vdekjen, për t’ju provuar se kush prej jush do të veprojë më mirë; Ai është i Plotfuqishmi dhe Falësi i madh.“
Çdo zgjedhje dhe veprim i njeriut është pjesë e kësaj prove. Përmes përpjekjeve për të ndihmuar të tjerët, për të zvogëluar vuajtjen dhe për të krijuar drejtësi, ne tregojmë moralin dhe përgjegjësinë tonë. Jeta bëhet kështu një arenë ku liria jonë e zgjedhjes nuk është thjesht një dhuratë, por një detyrë; një mundësi për të lënë gjurmë të mirë dhe për të ndërtuar një botë më njerëzore. Sa më shumë që veprojmë me drejtësi dhe kujdes për të tjerët, aq më shumë provësojmë aftësinë tonë për të jetuar si qenie morale dhe të përgjegjshme, duke bërë që jeta të ketë kuptim të thellë për ne dhe për të gjithë krijesat.
▪️ Çështja e shtatë:
Ka një pyetje të zakonshme, mes njerëzve: “Në kohët e shkuara Zoti ndërhynte me mrekulli për të shpëtuar të dobëtit; pse nuk e bën këtë tani?
Në terminologjinë islame, mrekullia është çdo gjë që shkel zakonin në fjalë ose veprim, në përputhje me thirrjen e profetit, në mënyrë që të sfidojë njerëzit dhe të mos imitohet nga askush. Kjo do të thotë se qëllimi i mrekullisë nuk është shpëtimi i të shtypurve apo eleminimi i padrejtësisë, por udhëzimi dhe vërtetimi i profetisë.
Dëshmi për këtë janë mrekullitë e përmendura në Kuran, të cilat shumica nuk u bënë për të shpëtuar të shtypurit apo për të dhënë pushtet një kombi, por për të vërtetuar profetët dhe mesazhet e tyre: shpëtimi i Ibrahim nga zjarri, shkopi i Musait, deveja e Salihut, peshku që e gëlltiti Yunusin etj.
Kjo nuk do të thotë se mrekullitë nuk sjellin ndihmë për të dobëtit; ndonjëherë ato shkatërrojnë të padrejtët për t’i udhëzuar besimtarët, si në rastin e Nuhut ose ndarja e Detit nga shkopi i Musait. Por në historinë e Musait, ai përdori të gjitha mjetet e mundshme për t’u përballur me Fir’aunin para se të shfaqej mrekullia, duke treguar se mrekullia nuk është hapi i parë për të shpëtuar të shtypurit, por një mjet për të vërtetuar mesazhin hyjnor.
Profeti Musai – alejhi selam – veproi me mënyra të ndryshme: fjalë të buta dhe thirrje të fshehta, shpallje haptazi të së vërtetës, debat para turmave, paralajmërime dhe frikësim, nxitur popullin kundër Fir’aunit, përballje të drejtpërdrejtë, tërheqje dhe emigrim, dhe lutje për ndëshkimin e tij. Kur të gjitha këto u shterën, erdhi ndihma hyjnore, dhe Zoti ndau detin dhe fundos Fir’aunin me ushtrinë e tij.
E njëjta skemë ndodhi me Nuhun – alejhi selam – i cili i thirri popullit të tij për një mijë vjet, përveç pesëdhjetë viteve, duke përdorur të gjitha mjetet e mundshme. Kur gjithçka u shter, erdhi mrekullia hyjnore, që shkatërroi popullin e padrejtësisë dhe të mohimit dhe realizoi fitoren e së drejtës.
Megjithatë, mrekullitë e hershme ishin të kufizuara në kohë dhe vend, ndërsa mrekullia e përjetshme dhe e pranishme deri në Ditën e Gjykimit është Kuranul. Me të, Zoti ka sfiduar brezat e kaluar dhe të ardhshëm dhe ka sfiduar arabët, të cilët janë më të zotët në gjuhë dhe të folur:
“Apo ata thonë se e shpiku? Jo, ata nuk besojnë. Le të sjellin një libër të ngjashëm me të, nëse janë të sinqertë.” [Et-Tur: 33-34]
Kur mohuesit kërkonin një mrekulli të dukshme nga Profeti – salallahu alejhi ue selem – për të treguar të vërtetën e tij: “Dhe thanë: ‘Pse nuk i janë dërguar atij shenja nga Zoti i tij?’” [El-Ankabut: 50]
Përgjigja ishte se Kurani vetë është mrekullia më e madhe, më e qartë dhe më bindëse, e cila dëshmon për vërtetësinë e Profetit dhe të mesazhit të tij:
“A nuk mjafton atyre që Ne të kemi shpallur ty Librin që u lexohet atyre?” [El-Ankabut: 51]
Pra, mrekullitë nuk ishin kurrë thjesht për të shpëtuar të shtypurit menjëherë, por për të udhëzuar njerëzit, për të vërtetuar profetët dhe për të forcuar mesazhin hyjnor, ndërsa Kurani mbetet mrekullia e përjetshme për të gjithë njerëzit, një udhëzues i gjallë dhe i qartë deri në Ditën e Gjykimit.
Hoxhë Halil Avdulli
