Moderniteti perëndimor mishërohet si një projekt qytetërimor ambicioz, që në dukje mban premtime për përparim dhe liri, por në thelb zbulon kundërthënie të thella që rrezikojnë vetë thelbin e njerëzimit.
Ky modernitet – i ngritur mbi racionalizmin e zhveshur, sekularizmin e tepruar dhe individualizmin absolut – ka arritur fitore të mëdha materiale dhe teknike, por e ka zhytur njeriun në një boshllëk ekzistencial, ankth ontologjik dhe një tjetërsim të gjithanshëm që shtrihet përtej kufijve të vetes, duke përfshirë strukturën e shoqërisë dhe marrëdhënien e saj me universin.
Ky projekt, i cili ngriti flamurin e arsyes si një “perëndi” të re dhe e përjashtoi shpirtin dhe të fshehtën (botën e padukshme) nga qendra e jetës, nuk dështoi vetëm në dhënien e përgjigjeve për pyetjet themelore të ekzistencës, por prodhoi edhe kriza të ndërlidhura – morale, shoqërore dhe mjedisore – që zbulojnë falimentimin e tij qytetërimor.
Në këtë kontekst, Kurani fisnik shfaqet si një burim njohës dhe shpirtëror i plotë, që ofron një vizion gjithëpërfshirës për ekzistencën, të aftë për të kritikuar themelet e modernitetit, për të çmontuar kundërthëniet e tij dhe për të riformuluar konceptet në mënyrë që t’i rikthehet njeriut dinjiteti i tij si qenie e lidhur me Absolutin, duke vendosur themelet e një projekti qytetërimor që balancon midis materies dhe shpirtit, individit dhe shoqërisë, të tashmes dhe të ardhmes.
Thelbi i krizës së modernitetit qëndron në prirjen e tij laike (sekulariste), e cila e shkëputi njeriun nga burimi i tij më i lartë i ekzistencës, duke e kufizuar njohjen vetëm në atë që mund të perceptohet me shqisa dhe me arsyen eksperimentale.
Kjo ndarje nuk mbeti thjesht një metodë njohjeje, por u shndërrua në një ideologji që mohon të fshehtën (botën shpirtërore) dhe e përjashton shpirtin, gjë që çoi në rrëzimin e themeleve ontologjike mbi të cilat ndërtohet vetëkuptimi i njeriut.
Filozofi perëndimor Martin Hajdeger e përmend këtë krizë në kritikën e tij ndaj modernitetit, duke vërejtur se njeriu modern është bërë “i harruar ndaj qenies”, pasi ka humbur lidhjen me ekzistencën e vërtetë, për shkak të sundimit të mendimit teknik, i cili e zvogëlon botën në një burim të thjeshtë për t’u shfrytëzuar. Ky reduktim shfaqet qartë në racionalizmin modern, i cili ka anashkaluar pyetjen thelbësore “Pse ekzistenca dhe jo mosqenia?”, duke e zëvendësuar atë me pyetje të ngushta dhe thjesht utilitare.
Në të kundërt, Kurani Famëlartë paraqet një vizion ontologjik të plotë, që e sheh gjithësinë si një shenjë që tregon drejt një Krijuesi të urtë dhe rregullues, ashtu siç thotë Allahu i Lartësuar: “A nuk shikojnë ata te devetë, si janë krijuar? Edhe te qielli, si është ngritur? Edhe te malet, si janë vendosur? Edhe te toka, si është shtruar?”[1]
Kjo thirrje për reflektim nuk është thjesht një vëzhgim shqisor, por është një ftesë për të rikthyer lidhjen me ekzistencën më të lartë, diçka që shkon përtej kufijve të racionalizmit modern, i cili e ka zhytur njeriun në botën e shqisave pa i ofruar përgjigje për kuptimin e ekzistencës së tij.
Kjo shkëputje është lidhur me prirjen individualiste që përbën shtyllën kurrizore të modernitetit, e cila e ka glorifikuar individin si qendër të universit, të shkëputur nga struktura e tij shoqërore dhe shpirtërore.
Mirëpo, ky “çlirim” i supozuar nuk solli gjë tjetër veçse një tjetërsim të thellë, ku njeriu u bë një qenie e izoluar, që vuan nga vetmia dhe ankthi ekzistencial. Jehona e këtij kriticizmi dëgjohet në filozofinë e Hajdegerit, i cili e përshkruan njeriun modern si “të hedhur në një botë pa kuptim, që i mungon përkatësia e vërtetë.”
Në të kundërt, Kurani ofron një koncept tjetër për njeriun, duke e paraqitur atë si pjesë të një tërësie shoqërore dhe shpirtërore të bashkuar, e cila njihet me emrin “ummet”, që bashkon individin dhe shoqërinë në një kuadër të bashkëplotësimit dhe përgjegjësisë së ndërsjellë. Allahu i Lartësuar thotë:
“Dhe kështu Ne ju bëmë ju një ummet të drejtë (të mesëm), që të jeni dëshmitarë ndaj njerëzve”[2]
Këtu shfaqet koncepti i “ummetit” si një alternativë ndaj individualizmit të izoluar, ku individi e realizon veten brenda kornizës së bashkësisë, dhe përgjegjësia e tij ndaj të tjerëve bëhet pjesë e adhurimit të tij ndaj Allahut. Ky vizion i rindërton lidhjet shoqërore që moderniteti i ka shkatërruar dhe rikthen ndjenjën e përkatësisë dhe kuptimit.
Nga ana tjetër, moderniteti ka prodhuar një kulturë konsumiste, e cila e ka shndërruar njeriun në një qenie që jeton për kënaqësitë materiale, duke e çuar në një zbrazëti të thellë shpirtërore.
Kjo zbrazëti kujton atë që përmend filozofi arab Ibn Rushdi në mbrojtjen e tij për harmoninë mes arsyes dhe fesë, ku ai theksonte se arsyeja njerëzore, nëse shkëputet nga qëllimet shpirtërore, humb aftësinë për të kuptuar të vërtetën e plotë.
Në veprën e tij “Faslul-Makal” (Fjalë vendimtare), Ibn Rushdi thekson se “E vërteta nuk bie ndesh me të vërtetën”, dhe se arsyeja dhe shpallja janë të ndërthurura në kërkimin e së vërtetës.
Kjo përputhet me vizionin kuranor që thërret për ekuilibër mes jetës së kësaj bote dhe botës tjetër, siç thotë Allahu i Lartësuar: “Kërko me atë që të ka dhënë Allahu banesën e botës tjetër, por mos harro pjesën tënde nga kjo botë.”[3]
Kjo thirrje nuk është një refuzim i të kënaqurit me jetën, por një themelim i një sistemi vlerash, që e vendos materien brenda kuadrit të qëllimeve të larta, duke e penguar njeriun të rrëshqasë në robërinë e epsheve apo lakmisë.
Këto kriza – zbrazëtia shpirtërore, izolimi individual dhe konsumizmi i tepruar – zbulojnë dështimin e projektit modernist për të arritur mirëqenien e vërtetë njerëzore.
Sepse sekularizmi, i cili premtoi liri, lindi një robëri të re ndaj tregut dhe materies; individualizmi, që shpalli çlirimin, prodhoi vetmi dhe ankth; ndërsa kapitalizmi, që pretendoi mirëqenie, krijoi pabarazi shoqërore dhe shkatërrim mjedisor, të cilat rrezikojnë vetë qëndrueshmërinë e jetës.
Hajdeger-i ka vënë në dukje këtë shkatërrim në kritikën e tij ndaj teknologjisë moderne, të cilën ai e sheh si kërcënim për ekzistencën autentike njerëzore; ndërsa Ibn Rushdi, nga këndvështrimi i tij islam, ka paraqitur një kornizë njohëse që tejkalon këto ndarje përmes ndërthurjes së arsyes me shpalljen hyjnore.
Në këtë kontekst, Kurani Famëlartë shfaqet si burim për riformulimin e koncepteve thelbësore që përcaktojnë jetën njerëzore.
Në fushën e dijes, Kurani paraqet një metodë të integruar që refuzon ndarjen ndërmjet arsyes dhe shpalljes, duke ftuar njeriun të meditojë mbi universin dhe veten si shenja që tregojnë drejt të vërtetës absolute, siç thotë Allahu i Lartësuar: “Ne do t’u tregojmë atyre shenjat Tona në hapësirat (e universit) dhe në vetet e tyre, derisa t’u bëhet e qartë se ai (Kurani) është e vërteta.”[4]
Në fushën e moralit, Kurani vendos një sistem vlerash të ndërtuar mbi devotshmërinë dhe drejtësinë, duke kapërcyer utilitarizmin modern që mat vlerat me kritere materiale.
Në çështjen e lirisë, Kurani ofron një liri të lidhur me përgjegjësi ndaj Zotit dhe shoqërisë, një liri që çliron njeriun nga robëria e epsheve dhe i jep ekzistencës së tij kuptim më të thellë.
Riformulimi i këtyre koncepteve nuk nënkupton mohimin e përparimit shkencor apo teknologjik, por integrimin e tij brenda një kuadri civilizues që e merr Kuranin si burim orientimi dhe udhëzimi.
Ky kuadër kërkon ndërtimin e një metodologjie njohëse ku shkencat natyrore dhe humane ndërthuren me shpalljen, ringjalljen e konceptit të umetit si alternativë ndaj individualizmit, dhe përvetësimin e një qasjeje të qëndrueshme që frymëzohet nga vizioni kuranor për ekuilibrin mjedisor dhe ekonomik, ashtu siç thotë Allahu: “Mos bëni shkatërrime në tokë pasi ajo është përmirësuar.”[5]
Ky projekt civilizues alternativ nuk synon të kthehet në të kaluarën, por të parashikojë një të ardhme që bashkon autenticitetin dhe modernitetin, ku njeriu rikthen dinjitetin e tij si kalif në Tokë dhe jeton në harmoni me vetveten, shoqërinë dhe universin.
Kriza e modernitetit perëndimor nuk është thjesht një krizë intelektuale ose shoqërore, por një krizë ekzistenciale që pasqyron shkëputjen e njeriut nga burimi i ekzistencës dhe kuptimit të tij. Kurani, si fjalë e Allahut, ofron një vizion gjithëpërfshirës i aftë për të tejkaluar këtë krizë.
Kjo sfidë kërkon një përpjekje intelektuale dhe praktike për të zhvilluar një projekt civilizues që merr frymëzim nga Kurani si burim i gjallë i njohjes dhe udhëzimit, i aftë të shpëtojë njerëzimin nga krizat e tij dhe të arrijë qëllimin e tij të lartë: adhurimin e Allahut dhe ndërtimin e zhvillimin e Tokës.
Autor: Enis Rebiu
Përktheu: Elton Harxhi
[1] – Sure Gashije: 17 – 20.
[2] – Sure Bekare: 143.
[3] – Sure Kasas: 77.
[4] – Sure Fussilet: 53.
[5] – Sure A’raf: 56.
