(Dashuria është pasqyrë ku zdrit fytyra e Perendisë)
Naim Frashëri e konsideronte ndër poetët më të mëdhenj të botës. Gjeniun pers Musluh al-Din, e kanë çmuar shumë mendje të ndritura franceze e evropiane. Në veprat e tyre të ndryshme, si udhëpërshkrimet, enciklopeditë, esetë, poemat, romanet, letërkëmbimet, revistat letrare, etj., emri i tij është shkruar e regjistruar si : Sadi, Saadi, Sady, Saady, Cheic Sahdy, Sahdi, Sahadi, Séedi, Mousharaf ed-Din Sadi de Chiraz.
Cheich Mosleh en-Din Saadi, ka pasur një jetë tepër të trazuar. Si dhe ai vetë, edhe biografët e tij në Lindje e në Evropë, jetën e tij e ndajnë tri periudha të veçanta :
Tridhjetë vjet mësime e studime ;
tridhjetë vjet të tjera udhëtime ;
tridhjetë vjetët e fundit të pleqërisë ai i kishte kaluar në meditime, e bamirësi.
Ka lindur rreth vitit 1200. I mbiquajtur Sadi, që ka kuptimin e të qenmit i gëzuar, ai rrjedh nga një familje imamësh. Pas një jete shumë të trazuar studimesh e udhëtimesh, ai kthehet në Shiraz, vendlindjen e tij, ku përfundon dy përmbledhjet e anekdotave dhe refleksioneve të tij morale – Bostanin dhe Gjylistanin.
Udhëtimet zënë vend të rëndësishëm në karrierën e tij prej poeti. Sigurisht se ato edhe kanë ndikuar personalitetin dhe veprën e tij.
Kur lexon qoftë «Gjylistanin» apo «Bostanin» domosdo do të gjesh Sadiun dhe shumë histori e aventura në të cilat ai është vetë hero dhe vetë rrëfimtar i tyre.
Poeti atje përmend qytetet e vizituara irakiane Basra, Kufa e Bagdad, pastaj Balbekun e Libanit, Damaskun e Alepin në Siri, Mekën dhe viset veriperëndimore të Hexhazit (Arabia e sotme Saudite).
Nga Shirazi në Bagdad, në Universitetin Al-Nizamia, më prestigjiozin e gjithë Lindjes, kishte shkuar për studime në shkenca islamike: drejtësi, histori, letërsi arabe dhe teologji.
Asokohe, pas invazionit mongol, në Bagdad mbretëronte një gjendje jostabile. Prandaj ai për gati 30 vjet vendoset në Anadoll.
Në Siri, Damask, përjeton vitet e urisë, njeh pazaret e Egjiptit. Udhëton në Sind të Pakistanit, në Somnat të Indisë, në Azinë Qendrore…
Njeh dhe mëson nga jeta në shkretëtirë. Iu bashkohet karvaneve tregtare duke hasur jo rrallë edhe në rreziqe dhe duke u ndodhur edhe në rrethana armiqësore.
Ai vetë ka treguar se ka vajtur katërmbëdhjetë herë në haxh – Mekë. Dhe se ka vizituar edhe Medinën e Jerusalemin.
Thuhet të kishte vizituar edhe vende të Magrebit e të Mauritanisë, Kanxharin në Turkestan, Abisininë, pjesë të largëta të Azisë së Vogël, Aleksandrinë, Egjiptin… Pastaj Anadollin, Konyan.
I zënë rob nga Kryqtarët, të cilët e mbajtën në burg për 7 vite të tëra, atë e shpëtojnë duke e nxjerrë nga hapsanja memlukët arabë.
Sadiu kishte takuar, njohur e frekuentuar pa asnjë rezervë njerëz të të gjitha religjioneve të mundshme : muslimanë, të krishterë, brahmanë, budistë, princër, dervishë, skllevër, tregtarë, argatë, mjeshtër, hajdutë…
Dje dhe sonte lexova e mësova disa fakte për mua të panjohura për Sadiun poet, nga një shkrim fantastik e pasionant i Franz Toussaintit (1879-1955), i cili ishte shkrimtar e orientalist francez, përkthyes i shumë veprave nga gjuhët arabe, perse, sanskrite e japoneze.
« Vdekja e Sadiut » është një ese i jashtëzakonshëm, një përshkrim i stërholluar i pranisë së admirimit e të dashurisë në çastin e vdekjes së një njeriu të famshëm.
Miq të mi, për ju e përktheva dhe për ju këtu po sjell « Vdekjen e Sadiut » nga Franz Toussaint. Lexoni !
Vdekja e Sadiut
Më 1292, ditë e tretë e muajit Xhemazi-el-Evel, i cili përputhet me nëntorin tonë, nëpër Shiraz u përhap fjala: Sadiu po vdes. Ishte mëngjes. Dhe pritej ardhja e një karvani nga Bushiri. Rrugët e pazari i gjerë përpijnë njerëzinë. Papritmas rrugët zunë të boshatisen e pazari të mbyllet. Në mahallën e gravuesve të bakrit, pushoi zhurma shurdhuese e të rrahurave të çekiçëve; në pazarin e tepihëve e qilimave dyqanet po mbylleshin e tezgat po shkreheshin; tregu i saraçëve, aq i gjallë, u zymtësua… E pikëlluar dhe në heshtje, turma dëneste në rrugën e madhe që çonte në ermitazhin e Sadiut, ngritur mbi bregun e qetë të lumit Rokanabad. Papritmas, derisa turma e madhe po defilonte drejt Xhamisë së Xhumasë, një thirrje e fuqishme shpërtheu nga minareja: «Allahu Ekber!» Zoti është i Madh! Dy herë dervishi përsëriti thirrjen e shenjtë… ! Derisa silaba e fundit e thirrjes po shpërhapej qiellit azur, dhjetë mijë shirazienë me ballin përtokë, nisën lutjet.
Ata që njohin këtë detaj përmendin se po atë çast Sadiu mërmëroi:
– Sikur dëgjova myezinin… Është kohë e iqindisë? Hija e selvisë sime ende nuk e ka prekë mesin e kopshtit…
Poeti Azrahi, miku më i mirë i tij, i cili po qante në qoshe të dhomës, ia ktheu me të butë:
– Nuk është vakti i iqindisë, sepse selvia ka prekë vetëm deri në bazen… Dervishi që këndoi nga minareja është një dervish shebguk. Ai nuk njeh zakonet tona. Sido që të jetë, fale, sepse ai e luti Perendinë që të lëshojë bekimin e Tij mbi ty.
– Vëllezër të mi, foli Sadiu, vendoseni në dritare këtë buqetë, rrotullomëni me fytyrë drejt Qabesë dhe thuani dervishit shebguk…
Ai pshërëtiu. Azrahiu e Abu Jakuti e spërkatën me vaj santali. Në fund ai përfundoi:
– Thuani dervishit që të vijë të flasim bashkë.
Azrahiu e Abu Jakuti, Bejtar e Habib Raji që po dëgjonin, panë shoqi-shoqin: Duhet ti themi se e gënjyem rëndë…, apo ta vëmë në siklet myezinin që nuk ishte askush tjetër pos Talimi, Dervishi i Madh i Shirazit, miku shumë intim i Sadiut? Në dorë të Zotit! Beitari doli jashtë.
Turma tashmë ishte rretherrotull godinës. Heshtja e saj ishte e atillë – kështu e kanë lënë të shkruar historianët- sa të dëgjohej shpuplima e një turtulleshe maje selvisë së poetit.
Rreth orës njëmbëdhjetë, derisa populli ende po priste, një vajzë e re ngjiti shkallët, trokiti lehtas dhe i foli Jakutit që hapi derën:
– E kam emrin Naziade. Është emri i një vajze të re të cilës Sadiu i ka kënduar te Gjylistani… Ai mua më njeh dhe më do. Më lejoni të hyj ? Nuk do ta them asnjë fjalë, nuk do t’ia tund frymën që ai merr, po unë dua dhe mund të flas për të.
– Eja pas meje…, ia bëri Jakuti.
Ajo këputi një lule nga drandofili kacavjerrës në murin e shtëpisë së vogël dhe duke ecur prapa sirianit, u fut në dhomën ku mbi një shtrat dërrasash po gulçonte ai që dikur u jipte mend e mësime mbretërve.
Populli nuk beson në fundin e Sadiut. Përgjatë shumë vitesh, persët, të prirur në ndodhjet e mrekullive, e përjetonin autorin e Gjylistanit si një qenie unike të pajisur me aftësi mbinatyrore. Thuhej se profeti Khizr, shpesh, kur ai është në gjumë, shkon dhe ia lag buzët me ujin e sjellë nga burimi i Pavdekësisë. Besonin poashtu se Simurgu, zogu përrallor, flet me të…
E pra, Naziadja iu afrua shtratit të tij dhe Habibi tha:
– Shiko Naziaden që po të sjell nderimet e Shiriazit.
Sadiu provoi të buzëqeshte dhe u përgjigj :
– Sa mirë është kur qyteti im më sjell këtu një nga më të bukurat lule të tij.
E turbulluar, vajza e re nuk dëgjoi tjetër pos fjalën e fundit të fjalisë. Ajo mendonte se poeti po fliste për lulën që ajo i kishte sjellë.
– Unë e këputa te dera jote, belbëzoi ajo.
Ai rifilloi :
– Qyteti im më ka sjellë më të bukurën e luleve të tij… Afrohu më ngat meje, Naziade.
Tashmë hija e selvisë u shtri deri në midisin e kopshtit, njësoj edhe hija e vdekjes po pushtonte frymën e Sadiut. Ai i mori dorën vajzës së re dhe pëshpëriti:
– E dija mirë se ti do të vije… Si gjithmonë e bukur! Të kujtohet mëngjesi kur ne kishim aq frikë ? Ti strukeshe në gjoksin tim… Dhe më lusje që të mos e hapja portën…
Ai u ndal. Ai po i gëzohej një kujtimi që e kishte pavdeksuar te Gjylistani. Kujtim 80 vjet i vjetër, i cili atij po i dukej si të kishte ndodhur dje! Miqtë e tij, zemërthyer, përgjunjur te këmbët e shtratit të tij. Ndërsa Jakuti i tha Naziades:
– Mos u dëshpro… Ky po të merr për një tjetër dhe kjo do të jetë lavdia jote e përjetëshme.
I përmbytur në ekstazën e tij, symbyllur, Sadiu vazhdoi :
– Ti ke edhe më tej aromën e një rremdrandofili… Drejt cilës verë pate ikur ti, o pranvera ime? Pse më patë lënë? Pastaj unë ika shumë larg. Por, koha kaloi shpejt, ngaqë më shoqëronte fytyra jote e dashur. Ti tash je këtu! Je ti, Naizadeja? Ka ende jasemine rreth Shatërvanit Azmeh… Atje do të gjejmë kurorat që ti thurje për t’i vënë mbi ballin tim. Kurorat… të kujtohen ato?
Naziade, ai foli me një zë të pastër, thuaju vëllezërve të mi në Shiraz, se fytyra e Vdekjes është e praruar si kokrra e fundit në një kalavesh rrushi, si krahu i hënës në një muzg vjeshte. Thuaju atyre se puthja e saj, vetëm ajo, heq etjen e valltarit dhe se kënga e saj e mallëngjyeshme është këngë e lyrës së Perendisë… Dikur nga një vajzë e re që kishte emrin tënd unë mësova këtë rubai të Khajamit të madh : « Ne nuk jemi pos një përftim i një forme imagjinare… Ne sorrollatemi andej këndej, rreth këtij fanari – diellit… Ne nuk jemi pos pjesë inerte e lojës së shahut të cilën e luajnë Ditët e Netët… »
Mbi të gjitha, voglushe, përsëritju vëllezërve të mi ato që unë shpesh ua kam thënë, thuaju se dashuria është pasqyrë ku zdrit fytyra e Perendisë…
Koka e tij ra mbi jastëk. Ai s’ishte më.
Kështu vdiq Sadiu, ditën e tretë të Xhemazi el-Evelit, muajit që prish lulet.
(Korrik 2017)
Nga: Salih Kabashi
