Përshtatur në shqip, artikull i BBC-së
Kërpudhat brenda trupave tanë mund të kenë një ndikim më të madh te shëndeti ynë sesa kemi menduar deri tani.
Mes miliona organizmave të vegjël që jetojnë në lëkurën dhe në brendësi të trupave tanë, gjenden pa fund specie të ndryshme kërpudhash. Lëkura jonë është një mozaik prej tyre, membranat e hundës dhe të vaginës janë plot, dhe kërpudhat jetojnë edhe bashkë me bakteret në zorra.
Ndërsa disa kërpudha i marrim nga nënat në lindje, të tjera futen në trupin tonë vazhdimisht: ne i marrim me doza në birrë apo bukë, dhe thithim spore që fluturojnë në ajër. Shumica mbyten nga sistemi ynë imunitar, por të tjer mbeten pasagjerë kalimtarë ose bashkëudhëtarë gjatë gjithë jetës.
Së fundmi, shkencëtarët po hetojnë nëse këta banorë kërpudhorë mund të ndikojnë edhe te truri, mendja dhe sjellja. Mjekët prej kohësh dinë se kërpudhat mund të shkaktojnë infeksione të rrezikshme në tru, por tani po dalin edhe sinjale të çuditshme, ndonjëherë të diskutueshme, që këto mikrobe mund të ndikojnë neurologjikisht te njerëzit.
Idetë mund të na kujtojnë imazhe nga seriali postapokaliptik i HBO-së The Last of Us, ku një kërpudhë “zombifikon” njerëzit. Megjithatë, shkencëtarët bien dakord se është i pamundur që kërpudhat të marrin kontrollin e plotë të trupave tanë. Por, ata po studiojnë nëse disa kërpudha mund të kontribuojnë në sëmundje neurologjike, apo nëse kërpudhat që jetojnë në zorrë mund të ndikojnë sjelljen dhe shëndetin mendor.
Kërkimet vazhdojnë, por këto mundësi janë të rëndësishme, thonë ekspertët, jo vetëm për të kuptuar marrëdhënien me mikrobet brenda nesh, por edhe për të zhvilluar mënyra të reja për të përmirësuar shëndetin.
Në përgjithësi, njerëzit janë mjaft të mirë në rezistencën ndaj kërpudhave (temperatura jonë e ngrohtë e trupit zakonisht e bën të vështirë që ato të ngjiten). Dhe shumë prej kërpudhave që mbijetojnë mund të jenë në fakt të dobishme për ne, duke mbështetur sistemin tonë imunitar ose duke ndihmuar në shërimin e plagëve, thotë mikrobiologu Matthew Olm nga Universiteti i Colorado Boulder, SHBA. “Unë do të thoja që kërpudhat janë padyshim një pjesë kritike e të qenit një njeri i shëndetshëm,” thotë ai.
Por shumë kërpudha të tjera mund të shkaktojnë infeksione, nga këmbët e atletit deri te ngërçet. Kjo ndodh kur përballemi me kërpudha të dëmshme në mjedisin tonë ose kur kërpudhat që bashkëjetojnë natyrshëm me ne nën disa kushte aktivizohen dhe shumohen në masë, thotë Rebecca Drummond, një imunologe e kërpudhave në Universitetin e Birmingham, Mbretëria e Bashkuar.
Është e rrallë që kërpudhat të arrijnë në tru, falë barrierave mbrojtëse në mushkëri dhe zorrë, së bashku me murin mbrojtës të trurit, barrierën gjak-tru, dhe qelizat imune të gatshme për të shkatërruar çdo kërpudhë që depërton. Por infeksionet kërpudhore në tru ndodhin, dhe numri i rasteve është rritur në dekadat e fundit.
Kjo është për shkak të një numri në rritje njerëzish me sisteme imunitare të dobësuara, thotë Drummond, pjesërisht për shkak të përhapjes globale të virusit HIV, sidomos në pjesë të Afrikës, por edhe për shkak të rritjes së përdorimit të medikamenteve që shtypin imunitetin te pacientët me kancer dhe marrësit e transplantit të organeve.
“Sa më shumë të përdorim këto ilaçe që modifikojnë imunitetin, do të shohim më shumë infeksione kërpudhore,” thotë Drummond.
Kërpudhat që infektojnë trurin ndonjëherë kanë origjinë në mushkëri, përfshirë Aspergillus ose Cryptococcus, të cilat i thithim si spore në ajër që mund të rriten dhe përhapen nëse nuk kontrollohen, thotë Drummond. Më rrallë, banorët e zakonshëm të zorrëve si Candida albicans dalin jashtë kontrollit dhe, sapo arrijnë në tru, shtrihen dhe prodhojnë toksina që vrasin nervat, shton ajo. Cryptococcus gjithashtu mund të rritet në masë si tumor. “Qartë, kjo shkakton dëme të mëdha,” thotë ajo.
Infeksionet kërpudhore të trurit shpesh janë fatale, me Aspergillus që ka një shkallë vdekshmërie mbi 90%. Trajtimi i tyre është i vështirë, thotë Drummond: nuk ka shumë ilaçe antifungale, dhe jo të gjitha arrijnë të kalojnë barrierën gjak-tru për të vrarë kërpudhat në tru. Disa kërpudha madje kanë zhvilluar rezistencë ndaj këtyre medikamenteve.
Personat që u mbijetojnë infeksioneve kërpudhore të trurit shpesh mbeten me dëmtime afatgjata të trurit. Pacientët me AIDS që i kanë mbijetuar meningjitit cryptococcal, që vjen nga infeksioni i Cryptococcus në tru, vuajnë nga dëmtime të shikimit, humbje kujtese dhe marramendje, thotë Drummond.
Shkencëtarët prej kohësh e dinë rrezikun e infeksioneve kërpudhore të trurit. Por vitet e fundit, disa po eksplorojnë mundësinë që kërpudhat depërtojnë në tru shumë më shpesh se sa besohej më parë, dhe madje mund të kontribuojnë në humbjen e qelizave nervore që ndodh në sëmundje si Alzheimeri.
Për Richard Lathe, një biolog molekular në Universitetin e Edinburghut, Mbretëri e Bashkuar, disa nga provat më interesante për këtë teori vijnë nga disa raste ku infeksione kërpudhore dhe mikrobet e tjera të trurit u zbuluan rastësisht në njerëz që fillimisht ishin diagnostikuar me Alzheimer.
Në disa raste ku mjekët përshkruan medikamente kundër infeksionit, “simptomat e demencës u përmirësuan”, thotë Lathe. “Në mënyrë të jashtëzakonshme, disa prej tyre u kthyen në punë”.
Lathe beson se mikrobet kalojnë shpesh barrierën gjak-tru, por zakonisht shtypen ose vriten te njerëzit me sistem imunitar të shëndetshëm. Meqenëse sistemi imunitar dobësohet me moshën, kjo mund të lejojë mikrobet të grumbullohen në tru, duke shkaktuar inflamacion që vret nervat. “Vetëm kur sistemi imunitar dobësohet shohim dëmin,” thotë ai.
Shkencëtarët prej kohësh lidhin Alzheimerin me grumbullimin e disa proteinave në tru, por tani po debatohet nëse këto proteina janë shkaku apo thjesht një simptomë e sëmundjes. Lathe argumenton se këto proteina prodhohen si një mekanizëm mbrojtës kundër mikroorganizmit, bazuar në kërkime që sugjerojnë se këto proteina kanë veti kundër infeksioneve.
Prova të mëtejshme që mikrobet që hyjnë në tru mund të shkaktojnë Alzheimer vijnë nga eksperimente me minj, ku shkencëtarët kanë parë kërpudhën Candida albicans që hyn në tru pasi sistemi imunitar i kafshëve është dobësuar.
Në një studim paraprak, që ende nuk është shqyrtuar nga shkencëtarë të tjerë, Lathe dhe kolegët e tij ekzaminuan pjesë truri nga njerëz të vdekur të shëndetshëm dhe pacientë me Alzheimer. Ata gjetën sasi të mëdha bakteresh, viruse dhe kërpudhash në të dy grupet, por më shumë në tru nga pacientët me Alzheimer.
Nëse mikrobet janë me të vërtetë faktor në Alzheimer, mund të jetë e mundur të parandalohet ose të zbutet sëmundja duke forcuar mbrojtjen imunitare të njerëzve, për shembull me vaksina që kanë treguar se përmirësojnë imunitetin në përgjithësi. Por kjo teori është e re, thotë Lathe. “Është një ide e re.”
Dhe gjithashtu një ide që debatohet. Olm dhe të tjerë thonë se është e vështirë të përjashtohet që materiali gjenetik i mikrobeve mund të ketë ardhur nga kontaminimi, pasi fragmentet e mikrobeve janë të përhapura kudo. Por Lathe e konsideron këtë të pakuptimtë, duke treguar se fragmentet e mikrobeve në indin e trurit janë po aq të shumta brenda kampioneve sa dhe në sipërfaqe, ndërsa kontaminimi nga ajri do të ishte kryesisht në sipërfaqe.
Megjithatë, Olm thotë se gjetja e më shumë fragmenteve mikrobet në trurin e personave me Alzheimer nuk është dëshmi që këto mikrobe shkaktojnë sëmundjen. Për shembull, truri i këtyre njerëzve mund të ketë pasur thjesht barrierë më të dobët gjak-tru ose ndonjë problem tjetër, duke lejuar më shumë mikrobe të hynin në tru para se sistemi imunitar t’i vriste ato.
Sidoqoftë, prova të reja që mikrobet mund të pushtojnë trurin e kafshëve si peshqit përforcojnë idenë që kjo mund të ndodhë edhe tek mamiferët dhe ndoshta edhe tek njerëzit, thotë Olm. Në një studim të vitit 2024, shkencëtarët etiketuan bakteret me molekula të vogla të gjelbra me ndriçim dhe i shtuan në akvariet ku jetonin salmonë dhe trofta. “Pas një jave, shikon këto mikrobet që depërtojnë në tru të peshkut, duke e ndriçuar trurin e peshkut me ngjyrë të gjelbër,” thotë Olm, dhe me interes, “duket se jetojnë aty pa pasoja të mëdha për këta peshq gjatë gjithë jetës së tyre.”
Në çdo rast, ideja që kërpudhat dhe mikrobet e tjera hyjnë në tru me moshën e vjetër, qoftë për shkak të dobësimit të sistemit imunitar të trurit apo rraskapitjes së barrierës gjak-tru, është më e besueshme. “Mendoj se kemi arritur tashmë atë prag ku ka mjaft prova për këtë hipotezë… ia vlen të investojmë për të kuptuar nëse po ndodh,” thotë Olm.
Rëndësi ka që kërpudhat mund të mos kenë nevojë të hyjnë drejtpërdrejt në tru për ta ndikuar atë.
Në një studim të vitit 2022, imunologu Iliyan Iliev nga Weill Cornell Medicine në SHBA dhe kolegët e tij zbuluan se shtimi i Candida albicans në zorrët e minjve i bëri ata më rezistentë ndaj dëmtimeve të mureve të zorrës që shkaktoheshin nga infeksione bakteriale ose përdorim i rëndë i antibiotikëve. Forcimi i murit të zorrës mund të jetë një mekanizëm mbrojtës i trupit për të parandaluar që kërpudha dhe mikrobet e tjera të shpërndahen jashtë zorrës dhe të infektojnë inde të tjera, thotë Iliev.
Por surpriza e madhe erdhi kur ekipi vëzhgoi sjelljen e minjve. Pothuajse, minjtë e kolonizuar nga kërpudhat ishin shumë më të prirur për të nuhatur, komunikuar dhe për të pasur kontakt me minjtë e tjerë, që do të thotë se ekspozimi ndaj kërpudhave dukej se kishte edhe një efekt sjelljeje. Bazuar në eksperimente të tjera, shkencëtarët teorikisht mendojnë se disa molekula të lëshuara nga qelizat imune të minjve kalojnë në gjak dhe stimulojnë disa qeliza nervore në tru që lidhen me sjelljen. “Na habit shumë,” kujton Iliev.
Është mister pse, të paktën te minjtë, ky komunikim mes kërpudhave të zorrëve dhe trurit ekziston. A është rastësi që sinjalet imune të shkaktuara nga kërpudhat ndikojnë në tru, apo “a është kjo me qëllim nga kërpudha për të përfituar nga mbijetesë e saj?” pyet Iliev. Ndoshta trupat e mamiferëve përfitojnë në ndonjë mënyrë nga ndryshimi i sjelljes në përgjigje të kërpudhave, spekulon ai.
Nuk ka ende dëshmi që ky komunikim mes kërpudhave të zorrëve dhe trurit ndodh te njerëzit, por kjo mundësi ia vlen të hetohet, thotë Olm. Vitet e fundit ka pasur prova që bakteret e zorrëve mund të dërgojnë sinjale në tru përmes sistemit imunitar dhe nervor, ose duke prodhuar substanca që lidhen me simptomat e depresionit, ankthit dhe relaksimit. Në princip, thotë Olm, “nuk ka arsye për të menduar që kërpudhat nuk e bëjnë këtë gjithashtu”.
Disa shkencëtarë po hetojnë edhe nëse kërpudhat mund të jenë të përfshira në çrregullime mendore. Disa studime kanë gjetur ndryshime në përbërjen e kërpudhave të zorrëve te njerëzit që vuajnë nga depresioni ose çrregullimi bipolar.
Te gratë me skizofreni, ato që treguan shenja të ekspozimit ndaj Candida albicans që jeton në zorrë kishin tendencë të performonin më keq në teste të kujtesës dhe aftësive të tjera njohëse, sipas një studimi të vitit 2016 nga neuroshkencëtarja e Johns Hopkins, Emily Severance dhe kolegët e saj.
Ajo po eksploron mundësinë që mbinxehja me Candida, shkaktuar për shembull nga stresi ose antibiotikët, provokon një çrregullim të balancës së mikrobeve të zorrës, duke ndryshuar substancat që ato prodhojnë në mënyra që i bëjnë njerëzit e ndjeshëm më të prirur të zhvillojnë skizofreni.
Nëse kjo është e vërtetë, mund të lejojë mjekët të trajtojnë simptomat e skizofrenisë duke u dhënë pacientëve probiotikë që ndihmojnë në kthimin e nivelit të Candida në normalitet, gjë që do të ishte e dobishme sidoqoftë, thotë ajo.
Por fakti që gjendet një lidhje nuk do të thotë se kërpudhat shkaktojnë skizofreni. Mund të jetë thjesht që këta pacientë janë në ndonjë mënyrë më të prirur për të pasur nivele të larta të Candida.
Deri tani, “ne mund të identifikojmë vetëm lidhje”, thotë Severance. “Mendoj se kjo është tipike për një fushë studimi shumë emocionuese, por ende në fillimet e saj.”
Cilat prej kërpudhave që banojnë në trupin tone, nëse ka ndonjë, po ndikojnë realisht në trurin tonë, është diçka që shkencëtarët shpresojnë ta zbulojnë në vitet në vijim.
“Kërpudhat janë padyshim të rëndësishme,” thotë Drummond, “por saktësisht se si janë të rëndësishme, mendoj se ende po punohet për ta kuptuar.” Një gjë është tashmë e qartë: ndërsa bakteret kanë qenë për një kohë të gjatë në qendër të vëmendjes, ndoshta ka ardhur koha që t’i kushtojmë vëmendje serioze edhe kërpudhave që në heshtje formësojnë shëndetin tonë nga brenda.
