Në aspektin gjuhësor “Imarat el-Ard” siç ka ardhur në fjaloret e gjuhës arabe, do të thotë të ndërtosh mbi tokë, ta banosh, ta zhvillosh, ta gjallërosh atë. Në gjuhën arabe “el-Imara/el-Umran” (ndërtimi, zhvillimi, gjallërimi, banimi) është e kundërta e “el-Harab” (rrënim, prishje, shkatërrim).[1] Ndërsa, në terminologjinë fetare, fjala nënkupton ndërtim dhe zhvillim (et-ta‘mir dhe el-‘umran), domethënë vazhdimësi e funksionit human të njeriut, i cili mori mbi vete amanetin e Allahut të Madhëruar duke u bërë zëvendës (halife) në Tokë. Njeriu duhet t’a ndërtojë dhe t’a zhvillojë tokën, duke nxjerrë me mundin dhe punën e tij të mirat që ajo përmban, në mënyrë që brezat pasardhës të përfitojnë nga begatitë e saj, deri në ditën kur Allahu do ta trashëgojë Tokën dhe gjithçka që gjendet mbi të. Allahu i Lartësuar thotë në Librin e Tij fisnik: “Dhe kur Zoti yt u tha engjëjve: Unë do të caktoj në Tokë një mëkëmbës (halife)….”. Bekare, 30. Gjithashtu thotë: “Ai ju krijoi prej tokës dhe ju bëri banues në të (që ta ndërtoni atë)” Hud, 61. Në një ajet tjetër thotë: “Pastaj Ne ju bëmë mëkëmbës në Tokë, pas tyre” Junus, 14. Nga këto ajete fisnike, siç ka theksuar Imam Ibn Hazm el-Andalusi, duket qartë se udhëheqja e njeriut dhe mëkëmbësia (hilafeti) e tij në Tokë, janë një urdhër i Allahut të Lartësuar. Ai ka vendosur dhe ka urdhëruar që njeriu të jetë (halif), mëkëmbës i tij për ndërtimin e Tokës dhe zhvillimin e saj, në mënyrë që të realizohet interesi shoqëror sipas normave sheriatike. Allahu thotë:“Ne ua kemi caktuar juve nga feja atë që i kemi urdhëruar Nuhut, atë që ta shpallëm ty dhe atë që i kemi urdhëruar Ibrahimit, Musait dhe Isait:Mbani fenë e drejtë dhe mos u ndani në të.” Shura, 13. Kështu, feja shërben si udhëzues për ndërtimin dhe zhvillimin, dhe ndërveprimi midis njeriut dhe fesë është një lidhje dinamike, që ngre dhe përmirëson njeriun dhe pozitën e tij në shoqëri në mënyrë të vazhdueshme. Islami, nën hijen e kulturës së monoteizmit dhe mëkëmbësisë së njeriut, ofron modelin më të mirë të ndërtimit të Tokës (imaratual-arḍ), ku gjithçka zhvillohet në kuadrin e ligjshmërisë supreme islame. Kjo është drejtësia e cila buron nga besimi në një Zot të vetëm. Ishte vullneti i Allahu xh.xh., që kur e krijoi universin, e vuri nën shërbimin e njeriut. Allahu xh.xh. thotë: “Ai ka vënë në shërbimin tuaj gjithçka që gjendet në qiej dhe në tokë”. Xhathije 13.[2]
Si një qëllim hyjnor, njeriu nuk duhet assesi që të neglizhojë zhvillimin e Tokës dhe shfrytëzimin e begative të saj të dobishme për të realizuar vullnetin e Allahut të Lartësuar. Ky është një nga qëllimet e përmendura shumë qartë në Kuranin Famëlartë, poashtu edhe në Sunetin Profetik, në fjalët dhe veprat e Profetit a.s. Allahu i Lartësuar thotë: “……Ai ju krijoi prej tokës dhe ju bëri që ta ndërtoni atë…”. Hud 61. Imam Ibnul-Arabi, në librin e tij Ahkam el-Kur’an, thotë: “Disa dijetarë të shafiive kanë thënë: Isti’mar: përdorimi për ndërtimin, nënkupton kërkesën për ndërtim, dhe çdo kërkesë nga Allahu mbart në vetvete një detyrim. Pra, ky ajet thekson obligueshmërinë e zhvillimit të Tokës”.[3] Shejh Al’lal el-Fasi në librin e tij “Maksid esh-Sheria el-Islamije”, thotë: “Qëllimi i përgjithshëm i Sheriatit Islam është, zhvillimi i Tokës, ruajtja e rendit të bashkëjetesës në të, përmirësimi i saj përmes përmirësimit të njerëzve që jetojnë mbi të, angazhimi i tyre me përmbushjen e detyrave që u janë ngarkuar me drejtësi dhe integritet, përmirësimi i mendjes dhe veprës, përmirësimi i tokës, nxjerrja e të mirave të saj dhe menaxhimi i përfitimeve për të gjithë”.[4] Sheriati Islam i ka kushtuar kujdesin më të madh individit, duke e bërë atë shtyllën kryesore të ndërtimit dhe zhvillimit. Me përmirësimin e individit përmirësohet edhe bota, si dhe rregullohen edhe çështjet e saj. Siç thekson Ibn Ashur në librin e tij Mekasid “Qëllimi i përgjithshëm i Sheriatit është ruajtja e rendit të ummetit dhe vazhdimësia e përmirësimit të tij përmes përmirësimit të individit, i cili është objekti kryesor i udhëheqjes”.[5]
Suneti ka nxitur parimin e punës dhe të fitimit të ndershëm, duke ngritur vlerën e punës dhe duke qortuar përtacinë dhe të jetuarit duke lypur. Pejgamberi s.a.v.s. thotë: “Nuk ka asnjë ushqim më të mirë për dikë sesa ai që ushqehet nga ajo që ka punuar me dorën e vet, edhe Profeti Daui, a.s. hante nga ajo që kishte prodhuar vetë”. Gjithashtu thotë: “Që njëri prej jush të mbledhë dru dhe t’i mbajë mbi shpinë është më mirë për të se sa të kërkojë nga të tjerët që ti japin apo ta refuzojnë”. Duhet nënvizuar se ka edhe shumë hadithe të tjera që theksojnë këtë kuptim. Kjo ngase një popull dembel nuk mund të prodhojë civilizim, as të ndërtojë lavdi, nëse nuk e çmon punën dhe nuk e shenjtëron angazhimin për zhvillim, apo nëse mbështetet te të tjerët për nevojat e veta ekonomike apo politike. Nëse e bën këtë, atëherë e ka dënuar veten me vdekje. Meditoni mbi këtë tekst profetik që lidhet me temën tonë,“Nëse dikujt prej jush i vjen Dita e Kiametit dhe në dorë mban një fidan, le ta mbjellë atë”. Në komentin e këtij hadithi imam el-Menavi në veprën “Fejd el-Kadir” thotë: “Hadithi nxit në mbjelljen e pemëve dhe hapjen e kanaleve të ujit, në mënyrë që kjo botë të mbetet e zhvilluar dhe e banuar deri në fundin e saj të caktuar nga Krijuesi. Kjo do të thotë se, edhe nëse nga kjo botë nuk ka mbetur veçse pak, vazhdo ta bësh këtë, sepse një punë e tillë nuk bie ndesh me asketizmin dhe me moslidhjen me dynjanë”.[6] Myslimani duhet të ketë rol udhëheqës në zhvillimin dhe përmirësimin e botës, por edhe në shfrytëzimin e burimeve, për të kontribuar në rrugëtimin i cili ka nisur që nga çastet e para të vetëdijes njerëzore e që vazhdon deri në orën e fundit të ekzistencës. Qëllimi i mbjelljes së atij fidani nuk është përfitimi material, por është përgjigje ndaj thirrjes së sheriatit që synon të mbajë të gjallë në mendjen e myslimanit idenë e vazhdimësisë së veprës ndërtuese e qytetëruese, pa ndërprerje. Ky është kuptimi më i thellë që shpreh ky tekst i ndritur profetik. Principi i gjallërimit dhe zhvillimit të kësaj bote, bëri që Buhariu në Sahihun e tij të caktojë një kapitull që ka lidhje pikërisht me ngjalljen e tokave të shkreta apo të braktisura. (Sahih el-Buhari: Bab men ahja erdan mevatan). Aty transmetohet se kush ringjall një tokë të shkretuar që nuk i përket askujt, ai ka më shumë të drejtë mbi të. Hadithet dhe praktika e sahabëve theksojnë vlerën e punës, të gjallërimit të tokës dhe të kontributit në zhvillimin e saj, si pjesë e përgjegjësisë njerëzore për ndërtimin e jetës mbi Tokë.
Në këtë kuadër u zhvillua edhe “Arkitektura dhe Urbanistika Islame”, mbi parimin “imar” dhe “ta’mir”, (ndërtim dhe zhvillim), duke përfshirë gjithçka që ndërtohet mbi sipërfaqen e tokës. Stili dhe parimet islame të ndërtimit shumë shpejt përfshinë çdo ndërtim që bëhej mbi tokë me qëllim zhvillimin urban, I cili synonte t’i shërbente individit dhe shoqërisë, duke I’u përgjigjur të gjitha nevojave të tij strehimore, administrative, ekonomike, fetare, etj. Islami, megjithëse i dha shumë rëndësi ndërtimit dhe zhvillimit të Tokës, në stilin e urbanizimit dhe arkitekturës së tij nuk përfshiu ndërtimet që synonin përjetësimin e njeriut, siç thotë Allahu për popullin e Adit: “A në çdo bregore ngreni ndonjë shtëpi (ndërtesë) sa për lojë? Dhe a i ndërtoni pallatet e fortifikuara që të jeni përgjithmonë?”. Shuara: 128-129. Në Islam, koncepti i “umran”, përfshin çdo ndërtim që shoqëria e ndërton bazuar mbi nevojat reale, përndryshe, ai humbet karakterin e tij islam. Kur po ndërtohej qyteti I Kufas, Umeri (r.a.) u tha njerëzve:“Mos i ngrini ndërtesat mbi cakun (më shumë se nevoja)”. Thanë: “Sa është ky kufi (caku)?” Ai tha: “Sa të mos ju çojë në shpërdorim dhe të mos ju nxjerrë nga maturia”.[7]
Fikhu islam ka një qasje të veçantë ndaj çështjes së “umran” (ndërtimit dhe zhvillimit të jetës njerëzore), duke e konsideruar atë si pjesë thelbësore të bashkëjetesës dhe qytetërimit njerëzor. Kjo qasje shfaqet në disa aspekte kryesore, si: ekonomike, sociale, etike, arsimore, mjedisore, etj. Qasja islame përcakton norma e parime për çdo veprim njerëzor që ndihmon njeriun të përmbushë misionin e tij si mëkëmbës i Zotit në Tokë. Termi “Umran” në islam, nuk kufizohet vetëm në arkitekturë apo urbanistikë, por përfshin edhe ndërtimin moral, kulturor e shoqëror të njeriut dhe të komunitetit. Urbanizimi dhe arkitektura duhet të përputhen me vlerat e besimit, moralit dhe shoqërisë. Planifikimi urban shpërfaqet në atë formë dhe me ato rregulla që ndihmojnë në formcimin e bashkëpunimit, respektit dhe interaktivitetit shoqëror. Tipar i veçantë i qytetërimit islam është orientimi i ndërtesave dhe hapësirave drejt kiblës, si dhe hapja drejt natyrës, në kontrast me qytetet moderne, të cilat shpesh izolojnë njeriun nga natyra, nga qielli dhe nga shoqëria. Fikhu islam ka përcaktuar rregulla për objektet e kultit, pazaret, hapësirat e banimit, si dhe rregulla të qarta për mbrojtjen e mjedisit dhe shëndetit publik, mbrojtjen e kafshëve, etj. Për këtë arsye në fikhun islam (jursprudencën islame) janë shkruar me qindra vëllime në lidhje me “Ahkam el-Imran / Rregullat (ose dispozitat) e ndërtimit dhe zhvillimit”. Në kontekstin islam, ky term i referohet parimeve juridike dhe etike që rregullojnë ndërtimin, zhvillimin urban, shfrytëzimin e tokës dhe mbrojtjen e mjedisit, duke u bazuar në drejtësinë, dobinë publike dhe ruajtjen e ekuilibrit në tokë.[8]
Sistemi urban islam dhe koncepti i “umran”, ka disa karakteristike dalluese, por nuk kufizohet me një formë të caktuar, sepse forma ndryshon me vendin dhe kohën, sipas zhvillimit kulturor dhe mjedisor. Vetëm parimet e besimit janë të qëndrueshme, pa kufizim kohor apo hapësinor. Ky sistem, siguron privatësi për individin si nga brenda ashtu dhe nga jashtë, si dhe përputhet me vlerat e bashkësisë. Kjo e bën atë një koncept universal, ashtu si universaliteti i Islamit. Ndërsa ajo që quhet “arkitekturë islame” në kuptimin konvencional, kufizohet zakonisht te ndërtimet që i përkasin një zone të caktuar të quajtur “bota islame” dhe një periudhe të caktuar të quajtur “epoka islame”, por që gjendet edhe te ndërtimet që mbartin disa elemente të njohura arkitekturore, si: kupolat, harqet, tavanet e harkuara, si dhe zbukurimet gjeometrike apo bimore (arabeska). Megjithatë, kufizimi i konceptit të arkitekturës islame tek këto elemente është në kundërshtim me universalitetin e Islamit, i cili është përhapur në vende e kultura të ndryshme, lindje e perëndim, veri e jug, me tipare arkitekturore të veçanta për secilën. Të gjitha këto parime kanë bërë që të krijohen veçori shumë specifike, si “arkitektura e xhamive”, e cila ka bazat e veta juridike dhe konstruktive, të cilat synojnë të sigurojnë qetësinë shpirtërore gjatë faljes dhe të minimizojnë shtyllat që ndërpresin rreshtat e safëve, duke përdorur sisteme ndërtimi të avancuara. Apo “arkitektura e banesës islame” që siguron privatësi për banorët dhe nuk duhet të ngrihet në shumë kate për të shmangur prishjen e rendit shoqëror dhe sigurisë.[9] Shtëpitë ndërtohen në grupe lagjesh të përcaktuara sipas hadithit të Profetit (s.a.v.s.): “Vërtet, fqinj është ai që banon brenda rrethit të dyzet shtëpive”.[10] Këto parime dhe veçori ndihmojnë në forcimin e unitetit, fqinjësisë, vëllazërimit, mëshirës dhe solidaritetit midis banorëve, pa dallim klase, sipas fjalës së Allahut: “e s’ka dyshim se te All-llahu më i ndershmi ndër ju është ai që më tepër është ruajtur (këqijat), e All-llahu është shumë i dijshëm dhe hollësisht i njohur për çdo gjë”. Huxhurat: 13.
Qytetërimi islam njihet si i pari që krijoi institucionin e “hisbes”.[11] (kontrollit moral e shoqëror) kujdesjes për pastërtinë, ruajtjen e ujërave, shmangien e ndotjes, mbrojtjen e kafshëve, drejtësinë në tregje, etj. Dijetarë, si. Ibn er-Rami në veprën el-I’lan bi-Ahkam el-Bunjan kanë trajtuar dëmshmërinë e aromave të rënda, zhurmave, furrave apo banjave publike pranë banesave, duke i lidhur me parimin kuranor “Mos u bëni padrejtësi njerëzve në drejtat e tyre, dhe mos bëni çrregullime në Tokë” A’raf 85.[12] Siç e kemi cekur edhe më lart, fikhu islam e vendos “umranin” në qendër të objektivave të sheriatit. Ai nis prej tij dhe përfundon tek ai, duke e bërë ruajtjen dhe zhvillimin e jetës njerëzore, objektiv madhor të ligjit islam. Kjo kërkon që dijetarët, juristët dhe vendimmarrësit t’i japin përparësi interesave që ruajnë zhvillimin, harmoninë dhe mirëqenien shoqërore, në mënyrë që sheriati të mbetet funksional dhe i dobishëm për jetën e njerëzve. Thënë ndryshe, islami e koncepton “umranin” një proces të plotë të zhvillimit njerëzor, material, moral dhe shpirtëror, i cili synon ndërtimin e botës dhe përmirësimin e jetës, duke ruajtur ekuilibrin mes njeriut, shoqërisë dhe Krijuesit.
Punoi: Qendra e Hulumtimeve, Minber
[1] El-Muʿxhem el-Vasijt, “Amara”, Akademia e Gjuhës Arabe, Mektebet esh-Shuruk, (Kairo 2004):656.
[2] Mahmoud Abu Zayd, “Imarat al-Arḍ”, Mausu’at el-Mafahim al-Islamijje el-Amme, Dar el-Ma’arif, (Kairo 2003): 1006.
[3] Ibn Arabi (Ebu Bekr), Ahkam el-Kur’an, V. 3, Dar el-Kutub el-Ilmije, Bejrut 2003, f. 18.
[4] Al’lal el-Fasi, Mekasid esh-Sheria el-Islamije ve Mekarimeha, Dar el-Garb el-Islami 1993, f. 45.
[5] Ibn Ashur, Mekasid esh-Sheria el-Islamije, V. 3, Uizaret el-Eukaf, Katar 2004, f. 194.
[6] El-Menavi, Fejd el-Kadir, V. 3, Mektebet el-Tixharije, Kairo 1935, f. 30.
[7] Abdulbaki Ibrahim, “Al- Imara”, Mausu’at el-Mafahim al-Islamijje el-Amme, Dar el-Ma’arif, (Kairo 2003): 1004.
[8] Për më shumë: Ahmed. M. S. es-Sa’di, Ahkam el-Imran, Dar er-Ruad lin-Nashr, Damask 2010.
[9] Abdulbaki Ibrahim, “Al- Imara”, Mausu’at el-Mafahim al-Islamijje el-Amme, Dar el-Ma’arif, (Kairo 2003): 1004.
[10] Taberani, Mu’xhem el-Kebir, V. 19, Kairo 1994, f. 73.
[11] Cengiz Kallek, “Hisbe”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 18, İstanbul 1998, s. 133-143.
[12] Ibn er-Rami, El-I’lan bi Ahkam el-Bunjan, ed: Ferid b. Sulejman, Merkez en-Nashr el-Xhami’i, 1999.
