Pas formimit të miletit rum (ortodoks), edhe hebrenjtë e fituan të drejtën e themelimit të miletit të tyre nën udhëheqjen e kryerabinit (haham bashı) të Stambollit i cili kishte të drejta shumë të ngjashme mbi besimtarët e tij si patriarku ortodoks…
Shkruan: Behxhet Jashari, Shkup
Për një periudhë relativisht të shkurtër kohore, Perandoria Osmane arriti të bëhej një perandori e fuqishme botërore, që si rezultat i zgjerimit të saj të shpejtë ta ndryshojë rrjedhën e historisë në viset e Azisë së Vogël, Afrikës Veriore, Lindjes së Afërt dhe Ballkanit… Në fakt, kjo perandori shtrihej në një territor që përfshinte etnitete, popuj dhe raca të ndryshme, me po aq territor sa u shtrinë edhe perandoritë e tjera të mëparshme. Për më tepër se gjashtë shekuj osmanët udhëhoqën me perandori më të larmishme në histori.
Si fuqi ushtarake dhe politike, Perandoria Osmane luajti një rol veçanërisht të rëndësishëm në raportet politike me shtetet europiane, siç ndodhi veçanërisht në shek. XVI. Kjo perandori ndërtoi një shoqëri që jomyslimanëve ua lejoi një shkallë më të lartë të autonomisë rajonale, por në të njëjtën kohë ekzistonte qeveri qendrore fiskale dhe një fuqi e qëndrueshme ushtarake me financa jashtëzakonisht të mëdha. Myslimanët, të krishterët dhe hebrenjtë, përgjatë historisë, jetuan dhe vepruan pranë njëri-tjetrit, duke i kryer detyrat e tyre fetare, si dhe duke e pasuruar sfondin kulturor përmes punës, veprave artistike, studimeve dhe publikimeve të veprave të tyre të ndryshme shkencore. Kjo shoqëri multietnike, multireligjioze dhe multilinguistike osmane çuditërisht funksionoi në mënyrë jashtëzakonisht të shkëlqyer, saqë nuk mund të paramendohet në kohët e sotme! Hebrenjtë, myslimanët dhe të krishterët – siç konstaton edhe Kimilija Vil – e praktikonin fenë e tyre njëri pranë tjetrit pa ndonjë pengesë, edhe atë duke i pasuruar vlerat e tyre kulturore.
Për të funksionuar në mënyrë paqësore dhe tolerante një shoqëri e këtillë multietnike, multireligjioze dhe multilinguistike, duhej një mekanizëm efikas dhe i suksesshëm në këtë drejtim. Pa dyshim se ai mekanizëm ishte sistemi i miletit (sistemi i komuniteteve), një sistem ky në bazë të të cilit përcaktoheshin marrëdhëniet jo vetëm midis komuniteteve dhe shtetit, por edhe midis vetë komuniteteve që u gjetën brenda territorit osman.
Në Perandorinë Osmane nuk bëhej ndarje ndërmjet fesë dhe shtetit. Sulltani (i cili që nga sundimi i sulltan Selimit I (1512-1520) e kishte rolin edhe të kalifit, për të gjithë myslimanët në botë ishte përgjegjës për zbatimin e drejtësisë përmes ligjit fetar mysliman. Shteti mbante emrin e themeluesit të parë të dinastisë – Osman. Në shek. XIX osmanizmi nuk ishte vetëm emër shtetëror, por në të njëjtën kohë ishte dhe një identitet perandorak. Elementi kryesor i Perandorisë Osmane ishin turqit, gjuha e të cilëve ishte turqishtja, ndërsa ushtria e përdorte gjuhën turke/osmane.
Në të vërtetë prej kur daton milet sistemi osman? Menjëherë pas çlirimit të Stambollit, nën udhëheqjen e sulltan Mehmedit II, në maj të vitit 1453, sulltani e njohu autoritetin e patriarkut të ri grek në Stamboll (Kostandinopojë), Genadios Skolaris, si patriark suprem i besimtarëve ortodoksë. Patriarku Genadius u ftua nga sulltan Mehmedi II, me qëllim që personalisht ta pranojë skeptrin nga sulltani si simbol për të qeverisur ndaj besimtarëve ortodoksë. Historiani bizantinas Kristolobulos – i cili ishte gjithashtu bashkëkohës i sulltan Mehmed II, Fatihut – në njërën nga kronikat e tij tregon se kompetencat e dhëna patriarkut grek nga sulltani i lartpërmendur, nuk ishin më pak nga ato që ai i kishte gëzuar gjatë Perandorisë Bizantine. Me emërimin e patriarkut të komuniteteve ortodokse në Perandorinë Osmane, sulltan Mehmedi II nën ombrellën e patrikanës e përfshiu edhe kishën bullgare dhe atë serbe. Për sa u përket armenëve, ata shekuj me radhë ishin të bashkuar me të krishterët e tjerë, që nuk e kishin patrikanën e tyre në Kostandinopojë (Stamboll). Në vitin 1461, me pëlqimin e sulltan Mehmedit II, do të themelohet Patrikana Armene në Stamboll, ndërsa për mitropolit në Bursë emërohet Ovakimi. Këtu edhe filloi zbatimi i sistemit osman të miletit (komuniteteve) në mbarë Perandorinë.
Në fund të shek. XV mileti më i madh në Perandorinë Osmane ishte ai ortodoks, që përfshinte subjektet sllave së bashku me ato greke dhe rumune. Ortodoksët ishin të ndarë në një numër të patrikanave të pavarura që para zgjerimit të shtetit osman. Patrikana Bullgare ishte përqendruar në Ohër dhe Tërnovë, ajo serbe në Pejë, ndërsa ajo greko-ortodokse qëndronte në Kostandinopojë. Por, ritet dhe doktrina e tyre ishte pak a shumë e njëjtë, me përjashtim të gjuhës. Për këtë arsye, sulltan Mehmedi II ishte i aftë t’i bashkonte ato nën udhëheqjen e patriarkut të Kostandinopojës menjëherë pas çlirimit të Stambollit. Pas formimit të miletit rum (ortodoks), edhe hebrenjtë e fituan të drejtën e themelimit të miletit të tyre nën udhëheqjen e kryerabinit (haham bashı) të Stambollit i cili kishte të drejta shumë të ngjashme mbi besimtarët e tij si patriarku ortodoks… Pas këtyre vendimeve që kanë të bëjnë me liritë dhe të drejtat fetare, në territoret osmane emigruan një numër i madh hebrenjsh nga Spanja, Portugalia dhe nga shumë vise të tjera të Europës.
Faktori që e përcaktonte statusin e individit në shoqërinë osmane dhe marrëdhënien e tij me shtetin ishte religjioni, ku të gjithë myslimanët bënin pjesë në milet-i islam (komunitetin islam), pavarësisht racës, kulturës, gjuhës… Përkufizimi i “shoqërisë së qytetëruar (medenij)”, të cilin e ofroi intelektuali osman i shek. XVI, Kinalizade Ali Efendi, e ilustron mjaft qartë funksionin e sistemit të miletit, siç vijon: “Një shoqëri e qytetëruar përbëhet nga popuj (milet) dhe grupe të ndryshme etnike të cilët jetojnë bashkë, arrijnë marrëveshje dhe që jetojnë në paqe dhe harmoni”.
Sistemi milet ishte zgjidhja e vetme dhe kreative për menaxhimin e një perandorie multietnike dhe multireligjioze. Përderisa Europa merrej me persekutime fetare – duke filluar nga mesjeta e deri në mesin e shek. XX – osmanët themeluan një sistem pluralist fetar harmonik dhe të qëndrueshëm që garantonte liritë fetare për qindra vjet.
Edhe para zgjerimit të Perandorisë Osmane jashtë Azisë së Vogël, banorët nuk ndaheshin në nacionalitete të ndryshme, por para së gjithash ata ndaheshin në bazë të fesë, si: katolikë, ortodoksë, judaistë, etj. Ky lloj i ndarjes ekzistonte edhe ndërmjet romakëve dhe perandorive mesjetare në Europë dhe në ato të Lindjes së Mesme, duke përfshirë edhe kalifatet. Sipas këtij lloji të ndarjes, shtetasve u lejohej që t’i zbatonin ligjet e tyre nën juridiksionin e krerëve të tyre (fetar), të cilët ishin përgjegjës përpara parisë shtetërore. Osmanët ia shtuan disa hollësi sistemit, madje kontributi i tyre kryesor – ashtu si edhe në fushat e tjera – ishte institucionalizimi dhe rregullimi i tij, duke e kthyer në pjesë të strukturës së shtetit dhe shoqërisë. Më pas, secili milet i formonte dhe i mbante institucionet e tij, të cilat i përmbushnin nevojat që nuk kryheshin nga Klasa Qeverisëse ose shtetit, siç ishin edukimi, feja, drejtësia dhe siguria sociale. Shkollat e ndara, spitalet dhe hotelet, së bashku me qendrat e bamirësisë ndaj të varfërve dhe të moshuarve, kanë ardhur deri në ditët tona edhe pasi sistemi dhe gjykatat e miletit u shpërbënë nga komb-shtetet që u krijuan gjatë shekullit të XIX dhe XX.
Në miletin osman garantohej liria e fesë dhe e drejta që çdo bashkësi ta mbajë llogarinë për çështjet e tyre religjioze të organizuara në grupe fetare. Kjo gjë shkaktoi ruajtjen e karakteristikave religjioze dhe solli zhvillimin e tyre në identitete kolektive. Miletet (komunitetet) themelonin organizata të fuqishme me qëllim që t’i përmbushin këto funksione. Pushteti osman ishte i kufizuar në administratë, financa, ushtri dhe në drejtësi, ndërsa miletet në arsim, sigurim shoqëror, rite fetare, martesë, trashëgimi martesore, alimentacion dhe trashëgimi të ndryshme familjare etj. Çdo komunitet (milet) dispononte me një gjykatë të veçantë, ndërsa pushteti osman zakonisht i zbatonte aktvendimet e tyre. Drejtuesit e komunitetit kishin të drejtë të vendosnin taksa dhe të përcaktonin rregulla. Secili jomysliman kishte të drejtë që ta padiste kryetarin e komunitetit ose ndonjë zyrtar mysliman dhe në atë rast të thirret në Këshillin Perandorak. Jomyslimanët detyroheshin që të paguanin dy lloje taksash: xhizje (tatim për mbrojtje që ofrohej nga myslimanët) dhe haraç (tatimi që jepej për sipërfaqe toke), ndërsa gratë, fëmijët, të moshuarit, skllevërit, të dobëtit dhe të sëmurët, si dhe zyrtarët fetarë (imamë, kadi, myezinë, mësues), nuk ishin të obliguar që të paguanin xhizje (taksë). Po ashtu, me xhizje nuk ishin të ngarkuar as priftërinjtë ose murgjit, të cilët për shkak të devotshmërisë janë mbyllur në kisha e manastire… Xhizja është taksë që duhej t’ia jepnin jomyslimanët (hebrenjtë dhe të krishterët) shtetit. Sipas defterëve osmanë, jomyslimanët ishin të ndarë në tre grupe kryesore, edhe atë në: hebrenj, të krishterë (katolikë dhe ortodoksë) dhe në sabejë. Hebrenjtë ishin të ndarë në bashkësi rabinate, përkatësisht në ithtarë të judaizmit talmudian dhe në bashkësinë e vogël të karaitëve, përkatësisht një sekt që u paraqit në shek. VIII pas largimit nga judaizmi talmudian. Karaitët konsiderohen si një lloj protestantizmi hebraik, të cilët pretendonin që Librin e Shenjtë (në shek. VIII) ta numërojnë si burim të vetëm, e jo interpretimet e rabinëve. Kjo rrymë në mesjetë i hapi rrugë kodifikimit të Mishna-së të Majmonidesit dhe shkrimit të katekizmit hebraik të Schulchan Aruch-it (1565). Lëvizja e karaitëve fitoi popullaritet edhe përtej komunitetit hebre në Babiloni dhe u përhap në Lindjen e Afërt, ndërsa në Jerusalem u themelua një qendër e madhe karaite. Gjatë shek. IX dhe X dijetarët karaitë shkëlqyen në një studim të rinovuar të gjuhës hebreje dhe kaluan njëfarë periudhe të artë.
Brenda territorit të Perandorisë Osmane hebrenjtë vepronin në bashkësi të organizuara dhe secila bashkësi e kishte rabinin dhe këshillin e saj me një udhëheqës që e quanin bashgaba. Mileti hebre ishte komuniteti që jetonte në mënyrën më të përhapur në tokat osmane dhe që fliste më shumë gjuhë. Ata që erdhën nga Spanja quheshin sefaradë dhe flisnin në gjuhën ladino (judeo-spanjolle). Në shumë vise të Perandorisë Osmane jetonin hebrenj që flisnin gjuhën arameje, ndërsa në vendet tjera të Lindjes jetonin hebrenj që flisnin gjuhën arabe. Kishte hebrenj që nuk shfaqeshin shumë në metropol dhe të cilët e ruanin arabishten dhe kulturën e Lindjes së Mesme. Por, më e rëndësishmja ka të bëjë me hebrenjtë që e flisnin gjuhën jidish, të cilët u larguan nga Europa Lindore dhe u strehuan në vendet osmane. Me migrimin e tyre nga Gadishulli Iberik, hebrenjtë sefardë sollën me vete dialekte të ndryshme të gjuhës spanjolle, edhe atë varësisht se nga vinin: nga Kastilja, Aragona, Asturia, Portugalia etj. Gjatë shekujve XVI dhe XVII, si rezultat i ndikimit të qendrave të mëdha sefardike, siç ishin Selaniku dhe Stambolli, komunitetet hebraike u konsoliduan dhe gjuha judeo-spanjolle u unifikua.
* * *
Pjesëtarët e një mileti të caktuar – në kuadër të Shtetit Osman – trajtoheshin vetëm si pjesëtarë të grupeve religjioze, por jo edhe si pjesëtarë të një etniteti të caktuar. Në lidhje me kontekstin e dhënë Perandoria Osmane, nga njëra anë, ishte shtet shumëkombësh, ndërsa në anën tjetër shtet fetar me më shumë bashkësi etnike (milete) ose shtet i më shumë bashkësive autonome, të mbështetura në respektimin e ndërsjellë të parimeve fetare.
Deri në censusin e viteve 1881-1882, pavarësisht nga përmendjet e herëpashershme, por tërthorazi, të grupeve etnike (si në censusin e vitit 1831), statistikat zyrtare osmane e klasifikonin popullsinë vetëm sipas përkatësisë fetare, përpos disa pak kategorive etnike të përfshira në disa prej salnameve provinciale, kryesisht pas vitit 1886. Kjo do të thotë se Perandoria Osmane nuk ishte shtet turk, por perandori e komuniteteve fetare (mileteve) ose shtet i më shumë bashkësive autonome të mbështetura në principe religjioze. Nocioni pakicë nuk ishte i njohur në Perandorinë Osmane, gjë që tregon se nuk ekzistuan milete (etnitete) shumicë e pakicë në shtetin përkatës. Nocioni milet e ka për qëllim pikërisht përkatësinë fetare, e jo atë etnike ose nacionale. Në kuadër të Perandorisë Osmane secila bashkësi religjioze ishte vetëqeverisëse, madje nuk ekzistonte ndonjë pengesë e jashtme në vendosjen e sistemit vetëqeverisës mbi baza të principeve fetare. P.sh. mileti latin i përkiste ritit katolik dhe në atë periudhë gjuha latine ishte gjuha e riteve fetare nëpër kisha. Për sa u përket katolikëve të Lindjes (në vitin 1860) ata ishin komunitetet armene-katolike, surjani-katolike, kopte-katolike dhe bullgare-katolike. Gjatë kryerjes së riteve fetare ata e përdornin gjuhën e tyre dhe, bashkë me përkatësinë ndaj Kishës Romake, ata i ruajtën ritet dhe hierarkitë e tyre të veçanta brenda një lloj autonomie. Sa i përket efektit të sistemit osman të miletit, duhet theksuar faktin se ndjenjat e etnisë greke, të cilat ishin ruajtur nga sistemi i miletit ortodoks në Perandorinë Osmane, shiheshin edhe në suksesin e pasanikëve fanariotë grekë të Stambollit, të cilët gëzonin një pushtet të konsiderueshëm politik dhe financiar në Perandori. Marrëveshja e Karllovcit, e vitit 1699, që kishte mundësuar rivendosjen e marrëdhënieve tregtare të osmanëve me Austrinë dhe me pjesët e tjera të Perandorisë Habsburge, e kishin kthyer Greqinë në ndërmjetësuesin e pasur që e mbulonte tregtinë e shumicës së vendeve të Mesdheut dhe të Europës Qendrore, për të cilën flet edhe Stanford Shaw.
Zgjerimi i sundimit osman në shek. XVI solli ndryshime të rëndësishme në sistemin e mileteve. Çlirimet osmane në botën arabe rezultuan me rritjen e numrit të shtetasve myslimanë, ku tanimë myslimanët për të parën herë përbënin numrin më të madh të popullsisë, gjë që i dha miletit mysliman dominancë numerike. Megjithatë, këto zgjerime të territorit osman, si në Lindje ashtu edhe në Mesdhe (Qipro dhe Kretë), shkaktuan edhe rritjen e numrit të pjesëtarëve të përkatësive fetare jomyslimane (të krishterë ortodoksë dhe hebrenj). Meqë ndonjëherë paraqiteshin akte të dhunshme dhe të urrejtjes kundër hebrenjve, shpeshherë ndodhte që Porta e Lartë të detyrohet t’i mbronte ata nga sulmet e atilla dhe t’i ndalonte trazirat. Ndodhte që gjatë festës së pashkëve hebraike, lagjet hebreje – veçanërisht në qytetet-port si Izmiri dhe në vendet si Thesalia (Tërhalla) – të binin pre e sulmeve greke. Urrejtja manifestohej edhe midis grupeve të mileteve armene-hebreje dhe atyre armene-greke. Megjithatë, asnjëherë myslimanët nuk u përpoqën të ushtronin trysni ndaj jomyslimanëve, pra as ndaj hebrenjve, me qëllim që t’i konvertonin ata në islam. Kishte raste kur vetë hebrenjtë kryenin reprezalje ndaj heretikëve brenda komunitetit të tyre.
Ekzistojnë dëshmi se në qytetet si Manastiri, Sarajeva, Selaniku dhe Stambolli kishte raste të antagonizmave dhe konfrontimeve ndërmjet vetë hebrenjve. Në fakt, gjatë shek. XVI në Manastir, Sarajevë, Vlorë dhe gjetkë, paraqiteshin armiqësi ndërmjet hebrenjve spanjollë dhe atyre portugezë. Dallimet shfaqeshin edhe në zemrën e të njëjtit grup spanjoll. Në histori janë të njohura konfliktet ndërmjet hebrenjve sefardë dhe atyre ashkenazë. Lëvizja sefaride ishte lëvizje nacionaliste, por e refuzonte ideologjinë unitare të sionistëve, të cilët ishin orientuar drejt ndërtimit të vatrës nacionale në Palestinë. Sefardët nuk e llogaritnin veten më pak sionistë se ashkenazët, por ata konsideronin se interesat e tyre nuk gjenin mirëkuptim te ashkenazët. Nacionalizmi sefarid nuk konsideronte se i jep prioritet kauzës në Palestinë për llogari të diasporës. Udhëheqësit ashkenazë (si p.sh. në Kroaci), që dominonin në këtë vend, nuk e shihnin me sy të mirë mënyrën sipas së cilës sefaridët silleshin ndaj sionizmit… Raportet ndërmjet hebrenjve sefaridë dhe atyre ashkenazë shpeshherë ishin të përkeqësuara. Konfrontimi më i njohur ndërmjet tyre ishte ai i Sarajevës, i njohur ndryshe si konflikti sarajevas. Në fakt, ky konflikt ndërmjet hebrenjve të lartpërmendur ndodhi disa vite pas tërheqjes së pushtetit osman nga Ballkani, përkatësisht gjatë vitit 1924 në Sarajevë. Konflikti ishte pasojë e mosmarrëveshjeve rreth çështjes së sionizmit, gjë që zgjati deri në vitin 1928.
Për të pasur një pasqyrë edhe më të qartë për tolerancën dhe të drejtat e lirisë kulturore e fetare të shtetit osman ndaj hebrenjve dhe të krishterëve (por edhe ndaj të gjitha bashkësive tjera jomyslimane), do të ishte në interes të veçantë të përmendim faktin se pas çlirimit osman të Beogradit në vitin 1521, komuniteti hebre edhe në këtë zonë u zgjerua dukshëm. Luftërat midis Austro-Hungarisë dhe Perandorisë Osmane gjatë shekujve XVII dhe XVIII sollën vështirësi të mëdha për hebrenjtë në Beograd dhe në shumë vendbanime përreth. Pas ripushtimit austriak të Beogradit nga osmanët në vitin 1688, austriakët i detyruan hebrenjtë që t’i pastronin rrënojat nga bombardimet dhe t’i hiqnin kufomat, ndërsa më pas të gjithë hebrenjtë u dërguan në brendi të territorit austro-hungarez, kryesisht në kështjellën e Osijekut, ku edhe u burgosën. Komandantët e njësive austriake i shantazhuan hebrenjtë e qyteteve të tjera që t’i blinin hebrenjtë e burgosur të Beogradit, gjë që edhe u realizua. Pas rikthimit të pushtetit osman në Beograd, përkatësisht pasi ta çlirojnë osmanët qytetin nga austro-hungarezët në vitin 1690, komuniteti hebre u rimëkëmb. Megjithatë, pas tërheqjes përfundimtare të Perandorisë Osmane nga këto vise ose gjatë administrimit austriak nga viti 1718 e deri në vitin 1739, në Beograd u vendosën masa të ashpra diskriminuese kundër hebrenjve. Hebrenjtë u privuan nga e drejta e tyre për të poseduar pronë të patundshme dhe atyre u kërkohej të banonin ekskluzivisht në një lagje përreth lumit Danub të Beogradit.
Sistemi osman i miletit ishte një rast i veçantë në histori, një organizim i zhvilluar në një ambient origjinal kulturor dhe social të shoqërisë osmane, po aq sa edhe një origjinalitet i një organizimi social dhe administrativ. Ai nuk mund të krahasohet as me gjendjen e minoriteteve në perandoritë kolonialiste e as me strukturat federaliste. Fryma tolerante ndaj “të tjerëve” dhe për bashkëjetesë “me të tjerët”, rezultoi edhe me publikimin e veprave të ndryshme kulturore e fetare hebreje brenda territorit të Perandorisë Osmane, meqë shtypshkronja e parë hebreje është hapur në Stamboll në vitin 1493 nga vëllezërit Samuel dhe David Nahmijas, të cilët në vitin 1494 e publikuan kodeksin juridik hebrej Arba Tourim (Katër shtyllat) të autorit Jakov ben Asher (1270-1340). Pas publikimit të kësaj vepre pasuan edhe botime të tjera hebreje në disa qytete tjera osmane, si në Selanik, Edrene dhe Izmir.
Një numër i madh i veprave teologjike e kulturore hebreje, të cilat më parë ishin shkruar nga autorë hebrenj nëpër qytete të ndryshme evropiane, u botuan në disa qytete të shtetit osman. Shtypshkronjat e njohura Sonsino, të cilat ishin sjellë nga Italia në Stamboll dhe në Selanik, luajtën një rol mjaft të rëndësishëm në fushën e zhvillimit arsimor e teologjik hebrej. Po ashtu, vepra e parë e publikuar në gjuhën judeo-spanjolle është “Dinim de Shehita y Bedika” (Udhëzime për therjen e kafshëve dhe kontrolli), e cila u publikua në vitin 1510 në Stamboll. Në këtë vepër flitet për mënyrën fetare të therjes së kafshëve sipas normave të judaizmit… Shkollat talmudiste në Selanik, Edrene, Stamboll, Safed (Palestinë) dhe Jerusalem paraqisnin strukturën institucionale ku zhvilloheshin mësimet fetare judaiste… Aty studioheshin dhe komentoheshin ligjet fetare halakha, ku më i njohur ishte halakhisti Samuel de Medina (1506-1589) nga Selaniku, i cili luajti rol jashtëzakonisht të madh në organizimin e jetës shoqërore në këtë qytet. Samuel de Medina ndihmoi në përgjigjet e shumta që ato kohë u interesonin hebrenjve sefardë në Lindje. Më pas Responsa (Komentimet) u publikuan në dy vëllime.
Sa u përket institucioneve arsimore hebreje, duhet nënvizuar se në kuadër të shtetit osman hebrenjtë dispononin me 331 shkolla fillore, që jep të kuptojmë se vërtet emancipimi hebrej brenda Perandorisë Osmane shënonte një zhvillim të plotë kulturor e fetar. Në fund të shek. XIX, përkatësisht në vitin 1897, jomyslimanët brenda shtetit osman dispononin me 5.982 shkolla fillore me gjithsej 8.025 mësues dhe 317.089 nxënës. Grekët ortodoksë dispononin me numrin më të madh të shkollave, përkatësisht me 4.390 prej tyre.
Në fund të shek. XIX brenda territorit të shtetit osman u themeluan një numër i madh i shoqatave kulturore e arsimore. Kështu shoqata “Dorshei Leshon Tsion” (Miqtë e Gjuhës së Sionit) u themelua në vitin 1890 në Stamboll, ndërsa sekretar i saj ishte Avram Frumkin. Në disa qytete të ndryshme zbulohen edhe shoqata të tjera. Në Izmir u themelua asociacioni“Dorshei Leshon Ever” (Miqtë e Gjuhës Hebreje) për ta mësuar gjuhën hebreje dhe letërsinë në pajtueshmëri me programin e Haskalës. Në vitin 1891 në Selanik u themelua shoqata “Sfat Emet” (Gjuha e së vërtetës). Qëllimi i kësaj shoqate ishte kontributi në ripërtëritjen e gjuhës hebreje… Shoqata “Kadima” (“Përpara” ose “Drejt Lindjes”, duke aluduar me këtë drejt Palestinës) e themeluar në Selanik në vitin 1899, mjaft qartë tregon për lidhjet të cilat ishin ndërtuar ndërmjet Haskalës dhe lëvizjes nacionale hebreje etj.
Sidoqoftë, përgjatë periudhave të ndryshme kohore nëpër të cilat kaloi shteti osman, pati raste kur ndërmerreshin masa për t’i çrrënjos sjelljet destruktive të nënshtetasve të tij, me këtë edhe ndaj grupeve hebreje si banorë të Perandorisë. Në fakt, nga dokumentet e publikuara të cilat gjenden në fondin Muhime defterleri, të cilat janë regjistruar në procesverbalet e divanit perandorak, ekzistojnë të dhëna që kanë të bëjnë me veprimet e disa grupeve të caktuara hebreje në Shkup. P.sh. në një urdhëresë të dërguar deri te kadiu i Shkupit më 22 gusht të vitit 1595, thuhet se: “(disa nga) hebrenjtë të cilët jetojnë në Shkup, blejnë disa skllave që janë konvertuar në islam dhe i joshin në besimin e tyre (judaist), ndërsa ato (femrat) të cilat nuk pajtohen me një gjë të këtillë, torturohen dhe më pas edhe vdesin”. Pas këtij informacioni, sulltani urdhëron që kriminelët të gjenden dhe të ndëshkohen sipas ligjit, ndërsa hebrenjve përgjithësisht në të ardhmen assesi nuk do t’u lejohet që të blejnë skllave myslimane.
Megjithatë, u shënuan edhe raste të abuzimit të detyrës zyrtare nga administratorët osmanë në aspekt të mënyrës së grumbullimit të xhizjes dhe haraçit, me ç’rast shteti ndërmerrte masa të menjëhershme… P.sh., në një ferman të lëshuar nga sulltan Muradi IV (1623-1640) më 11 maj të vitit 1636 drejtuar gjykatës së qytetit Manastir, theksohet ankesa e mëposhtme e disa hebrenjve të qytetit ku thuhej: “Ne ishim të kënaqur kur jepnim një shumë paushall prej tridhjetë e gjashtë mijë e shtatëqind e pesëdhjetë (36.750) akçe në vit në emër të xhizjes (tatimit), siç është regjistruar edhe në defterin e tatimit. Sipas ligjit dhe defterit, shumën e akçeve, me të cilat jemi të obliguar, ua paguajmë paushall zyrtarëve kompetentë për mbledhjen e xhizjes (tatimit). Megjithatë, zyrtarët aktualë, të ngarkuar për mbledhjen e tatimeve, nuk janë të kënaqur me të dhënat tona dhe kërkojnë më shumë akçe, me qëllim që të pasurohen në mënyrë kundërligjore. Prandaj, ne kërkojmë të lëshohet një urdhër i shenjtë me qëllim që të mos shqetësohemi me atë që është në kundërshtim me defterin”.
Pasi që me urdhër të sulltanit u realizua një kontroll i hollësishëm në defter dhe u vërtetua se hebrenjtë të cilët ankoheshin vërtet ishin në të drejtë, atëherë sulltani i urdhëroi zyrtarët përgjegjës që gabimi mos të përsëritet asnjëherë dhe se askush nuk mund t’i shqetësojë hebrenjtë e lartpërmendur ose të veprohet në kundërshtim me ligjin perandorak.
Një nëpunës tjetër tatimor në qytetin e Prizrenit, me emrin Vejsi Aga, po ashtu i përvetësoi në mënyrë të paligjshme mjetet financiare të grumbulluara nga qytetarët. Me të kuptuar, kadiu i qytetit për këtë gjë të pahijshme të nëpunësit, urdhëroi menjëherë që Vejsi Aga të gjykohet sipas aktit të sheriatit (Dokumenti mban datën 25 nëntor – 4 dhjetor 1746).
Se vërtet në mënyrë korrekte respektohej e drejta fetare dhe kulturore nën qeverisjen osmane – madje edhe pas abrogimit të sistemit të miletit – flet qartë edhe ndodhia në lagjen Hajdarpasha të Stambollit në vitin 1899, kur disa grupe ortodoksësh grekë tentuan ta ndalonin ndërtimin e një sinagoge në këtë lagje, ndërsa, ndërkohë, sulltan Abdul-Hamidi i Dytë dërgoi një grup ushtarësh nga kazerma Selimije, të cilët reaguan në mbrojtje të tempullit, kështu që sinagoga së shpejti u hap për besimtarët hebrenj. Këtë sinagogë hebrenjtë e quajtën “Hemedat Israil”. Hemedat do të thotë Hamid, pra falënderues ose ndryshe Falënderim i Izraelit. Meqenëse emri i sulltanit të asaj periudhe ishte Abdul-Hamid, ata edhe sinagogën e emëruan me emrin “Falënderimi i Izraelit” në shenjë respekti ndaj sulltan Abdul-Hamidit të Dytë.
* * *
Gjatë gjithë jetës së saj Perandoria Osmane përmes sistemit të administrimit të miletit, u bë ombrellë mbrojtëse të identiteteve fetare – por edhe të veçorive etnike (gjuha dhe tradita) të bashkësive të caktuara etnike – të cilat jetonin të shpërndarë dhe që ndonjëherë nuk kishin të njëjtën gjuhë (si hebrenjtë), po aq sa edhe të atyre që jetonin në një zonë gjeografike të caktuar. Këtu do të përmendim vetëm fatin e shqiptarëve në Ballkan, meqë ata ishin më të rrezikuarit në aspekt të tjetërsimit nga etnitetet përreth. Në të vërtetë, “gjendja e shqiptarëve para se të vinin osmanët në Ballkan ishte gjendje e një populli në procesin final të asimilimit në serb dhe po qe se ai proces do të kishte vazhduar edhe një shekull në hapësirat shqiptare kontinentale – përveç pjesës bregdetare – nuk do të mbetej komb shqiptar, sepse të gjithë do të asimiloheshin në serbë… Ardhja e osmanëve (në Ballkan) e ka ndërprerë procesin e serbizimit (dhe sllavizmit) të shqiptarëve”.
Se vërtetë kjo perandori ishte shembull klasik i një shoqërie pluraliste, flasin edhe një numër i madh i historianëve dhe studiuesve botërorë, ndër të cilët edhe Benjamin Braude dhe Bernard Lewis në librin e tyre “Christians and Jews in the Ottoman Empire: The Functioning of a Plural Society” (Të krishterët dhe hebrenjtë në Perandorinë Osmane – funksionimi i një shoqërie pluraliste), ku thuhet se “Perandoria Osmane vërtet ishte një fushë e gjerë për sukses dhe përparim të gjithanshëm”.
Orientalisti britanik Thomas W. Arnold (fundi i shek. XIX), në veprën e tij të njohur “The preaching of Islam; a history of the propagation of the Muslim faith” (1896) (Historia e Islamit – një histori e përhapjes së besimit mysliman), në mënyrë të shkëlqyer na e paraqet qëndrimin dhe frymën tolerante të osmanëve ndaj të tjerëve. Ai na e përcjell qëndrimin e paraardhësit të tij Martin Kruzus, i cili kishte thënë: “E çuditshme është që ne assesi nuk dëgjojmë se ka ndodhur ndonjë çfarëdo krimi dhe padrejtësish midis barbarëve (turqve) dhe të tjerëve. Në këtë qytet të madh drejtësia është e garantuar për çdo individ. Për shkak të kësaj, Kostandinopoja e sulltanit u përshkrua si një strehë për të gjithë botën. Këtu të gjithë ata që janë në rrezik jetojnë në siguri. Drejtësia shtrihet mbi të gjithë njerëzit, në mënyrë të barabartë mbi më të dobëtit dhe mbi më të fuqishmit me ndikim, te të krishterët dhe jobesimtarët, njëjtë”.
Profesori i teologjisë dhe i marrëdhënieve ndërkombëtare në Universitetin Xhorxhtaun (SHBA), John L. Esposito, vlerëson se hebrenjtë dhe të krishterët, të cilët përgjatë historisë u gjetën nën qeverisjen e sundimtarëve myslimanë, u ballafaquan me tolerancë të gjerë. Ai, ndër të tjera, shkruan: “Për më shumë bashkësi jomyslimane, të cilat u gjetën në tokat bizantine dhe ato persiane – dhe që përndryshe qeveriseshin nga sundimtarët e huaj – regjimi islam nënkuptonte ndryshim të pushtetit qeverisës, por në shumicën e rasteve këta sundimtarë të rinj ishin më zemërgjerë dhe më tolerantë. Në fund të fundit, numri më i madh i këtyre komuniteteve gëzonin më tepër autonomi dhe kryesisht paguanin më pak taksa. (…) Tanimë dukej qartë se Islami doli të ishte një fe më tolerante, e cila hebrenjve dhe të krishterëve u ofroi ndjeshëm më shumë liri fetare”.
Edhe konstatimi i studiuesit dhe osmanologut të njohur maqedonas prof. dr. Dragi Georgiev me siguri do të na ndihmojë në të kuptuarit e qartë se si në të vërtetë funksionoi sistemi osman i miletit. Në një vlerësim të tij ai thotë: “Me sistemin e njohur të miletit të vendosur brenda Perandorisë Osmane, jomyslimanët kishin të drejtat e tyre fetare e kulturore. Ai është një sistem i suksesshëm i cili i bashkon popujt të cilët hynë në përbërje të shtetit. Për këtë arsye, për një kohë të gjatë, mbase 400 vjet, të krishterët dhe popujt e tjerë jomyslimanë jetuan nën hijen e Perandorisë Osmane pa pasur nevojë të rebelohen kundër sulltanit. Ata nuk kishin nevojë për një gjë të atillë, meqë organizimi i shtetit osman ishte shumë më ndryshe se ai i shteteve perëndimore. Fshatarët e Ballkanit nuk u përplasën me aristokracinë osmane. Në periudhën e hershme osmane fshatrat dhe fshatarët iu dhanë vezirëve dhe agallarëve ose ushtarëve të rëndomtë – jeniçerëve, që mundnin të jetonin në Stamboll, ndërsa taksat e përcaktuara t’ua mblidhnin njerëzit e tyre. Fshatarët nuk kishin ndonjë tutor që do të qëndronte mbi kokën e tyre për çdo ditë me qëllim për t’i kontrolluar ose munduar ata. Kjo edhe është njëra nga arsyet themelore pse masa e madhe e krishterë – e cila ishte më shumë në krahasim me elementin mysliman – ta kundërshtonte atë qeverisje… Sistemi i miletit, i krijuar brenda Perandorisë Osmane, që ofronte të drejta kulturore dhe fetare për të gjitha komunitetet jomyslimane, është një sistem që sot në formën e tij moderne ndoshta funksionon në SHBA…
Publicisti dhe shkencëtari britanik Noel Malkom thekson se “Perandoria Osmane i ruajti dhe zhvilloi shumë nga veçoritë administrative, shoqërore, ceremoniale, si dhe karakteristika tjera të jetës që i gjeti në tokat e pushtuara të krishtera dhe se ligjet e saj në atë kohë ishin më të mira se ato të gjetura. Kishës Ortodokse vendase iu lejua që t’i kryejë meshat e saj… Me ardhjen e osmanëve në Ballkan, statusi feudal i fshatarëve ishte më i mirë se ai i mëparshmi dhe se ata kujdeseshin më shumë për ta sesa pushteti i mëparshëm”. …Fatkeqësisht, edhe sot te ne dhe në shtetet fqinje ekzistojnë historianë të cilët manipulojnë me nocionet robëria turke, të cilët i potencojnë vetëm disa nga ngjarjet negative që ndodhën në shek. XIX dhe në fillimin e shek. XX, përkatësisht në periudhën kur popujt e Ballkanit filluan kryengritjet për pavarësi. Dhe, këtu përfundon interesimi i tyre”.
Për politikën korrekte dhe tolerante ndaj komuniteteve të ndryshme fetare e etnike të Perandorisë Osmane, studiuesi dhe osmanologu i njohur shqiptar, prof. dr. Skender Rizaj, thotë: “Në kohën e administrimit osman, toleranca fetare ka qenë në nivel shumë të lartë, madje ka qenë toleranca më e lartë se në çdo perandori që sundoi para tyre… I vetmi përfitim i shqiptarëve në kohën e sundimit pesëshekullor të Perandorisë Osmane ishte fakti se osmanët nuk e imponuan me dhunë ndërrimin e fesë, por as të dokeve dhe zakoneve tradicionale, nëpërmjet të të cilave shqiptarët e ruajtën identitetin e tyre kombëtar, ndonëse gjatë shekujve një pjesë e madhe e tyre kaloi në islam. Pra, në mënyrë të tërthortë shqiptarët përfituan nga ardhja e osmanëve, sepse po të vazhdonte jetën e vet Perandoria Bizantine edhe për një apo dy shekuj, nëpërmjet Kishës Ortodokse dhe administratës bikantine, e cila e përdorte greqishten dhe sllavishten, pjesa më e madhe e shqiptarëve do të greqizohej dhe sllavizohej”.
Historiani francez dhe studiues i letërsisë dhe gjuhës arabe, Andre Mikel, thotë: “Bashkësitë e krishtera jetonin në një shtet mirë të administruar, të cilin ata nuk e njihnin gjatë periudhës bizantine dhe latine. Ata nuk iu nënshtruan asnjëherë dëbimeve sistematike. Përkundrazi, shteti osman, përkatësisht qyteti më i madh, Stambolli, u bë vendstrehim për migruesit hebrenj, të cilët iknin nga Spanja, ku vazhdimisht torturoheshin në vendin e tyre. Njerëzit asnjëherë nuk ishin islamizuar me forcë; lëvizjet për islamizim u paraqitën si rezultat i proceseve shoqërore”.
Sa i përket periudhës bizantine – të cilën e përmend A. Mikeli, d.m.th. edhe për tolerancën dhe sistemin e miletit osman – duhet të theksohet qëndrimi i Tomas Arnoldit, i cili thotë: “Pikërisht për grekët që jetuan nën sundimin bizantin nuk ishte e padëshirueshme t’i ndryshonin sundimtarët e tyre. Dhuna dhe mjerimi i shkaktuar nga Palaeologu ishin aq të tmerrshëm, saqë ne as nuk mund ta imagjinojmë”!
Si do që të jetë, sistemi i miletit filloi të shkatërrohet kah mesi i shek. XIX, edhe atë si pasojë e nacionalizmit. Së pari erdhi deri te ndarja e miletit të krishterë në etnitete, edhe atë varësisht nga numri i etnikumeve të cilëve u takonin të krishterët ortodoksë. Në fakt, sistemi i miletit për herë të parë u shfuqizua me pavarësinë e Greqisë, gjë që ndodhi në vitin 1829.
Si pasojë e rrethanave që u krijuan në fund të shek. XIX, tanimë sulltani – nga pikëpamja juridike shtetërore – gëzonte një gradë më të ulët, që do të thotë se ai u shndërrua në sundimtar vetëm për miletin mysliman. Më pas, me zgjimin e nacionalizmit arab në fillim të shek. XX, mileti mysliman u shpërbë. Shekulli i nëntëmbëdhjetë, kur edhe u hoq sistemi i miletit, në fakt ishte shekulli i diplomacisë për shumë shtete, veçanërisht për Perandorinë Osmane, meqë deri në fund të shek. XVIII në shtetin osman nuk ishte zbatuar diplomacia në kuptimin siç e përshkruan dhe e percepton Perëndimi, kështu që nuk ekzistonin as përfaqësi diplomatike osmane në shtetet e huaja. Kjo do të thotë se deri në vitin 1793 shteti osman nuk kishte kurrfarë ambasadorësh të përhershëm të tij as në Perëndim e as në Lindje. Po ashtu, deri në atë kohë shteti osman nuk pranonte ambasadorë të përhershëm të huaj, duke përjashtuar këtu vetëm një ose dy shtete. Deri në vitin 1837, përkatësisht deri atëherë kur u themelua Ministria e Punëve të Jashtme, në shtetin osman nuk ekzistonte kurrfarë institucioni i organizuar, i cili në mënyrë të drejtpërdrejtë merrej me punët e jashtme! Vetëm në kohën e Tanzimatit sekretari shtetëror u bë ministër, i cili merrej vetëm me punët e jashtme. Në fillim shteti osman mbante lidhje diplomatike me bejllëqet e Anadollit dhe me Bizantin. Në shek. XVI dhe XVII kjo perandori ishte e njohur si më e fuqishmja dhe më me famë në botë, madje në Perëndim i mbante lidhjet me shtetet e krishtera (katolike), ndërsa në Lindje me vendet islame, edhe atë si me sunitët, ashtu edhe me shiitët.
Duke filluar nga shek. XVIII, në sferën e diplomacisë osmane ndodhën ndryshime mjaft të mëdha, në fakt ndryshime që ishin rezultat i Traktatit të Karllovcit të vitit 1699. Ky traktat jo vetëm që shënoi pikën kthesë në marrëdhëniet e Perandorisë Osmane me Europën, por shënoi edhe kulmin e një epoke të shpërbërjes së brendshme dhe të fillimit të rënies së shpejtë të shtetit osman. Kjo marrëveshje erdhi si pasojë e kërkesës së sulltan Mustafës II (1695-1703), i cili kishte marrë parasysh humbjet e mëdha të ushtrisë osmane në rrethimin e Vjenës (1683) dhe në betejën e Sentës (1697). Në këtë konferencë përfundimisht u përcaktuan kufijtë e rinj ndërmjet Perandorisë Osmane dhe Austro-Hungarisë… Shikuar në aspektin historik – siç konsideron historiani kroat Josip Vrandeçiq – kthesat politike e përcaktuan procesin e transformimit nacional të Perandorisë gjatë shek. XIX. Zbatimi i marrëveshjeve tregtare, përkatësisht tërheqja e shoqërisë osmane në rrjetën e kapitalizmit liberal europian, Perandorinë e bëri të varur kundruall politikës dhe ekonomisë së fuqive të mëdha, duke e vënë në pah rolin ndërmjetësues të pakicave osmane dhe të huajve.
Ndër kthesat më të mëdha historike në Perandorinë Osmane gjithsesi është edhe zbatimi i regjistrimit sipas përkatësisë etnike, meqë – siç theksuam më lart – deri në fund të shek. XIX regjistrimi zyrtar osman banorët e vet i regjistronte vetëm sipas përkatësisë fetare, e jo edhe të asaj etnike. Pas vitit 1868 buletinet vjetore osmane (vilayet salnameleri) filluan ta paraqesin – së bashku me statistikat e përgjithshme – edhe numrin e banorëve sipas krahinave (vilajeteve), duke i paraqitur të dhënat edhe për përbërjen etnike të pakicave të krishtera. Pavarësisht nga mungesa e një liste zyrtare për grupet etnike para regjistrimit të sipërpërmendur, për arsye politike, europianët e pranuan numrin e pakicave osmane. Në të njëjtën kohë nacionalistët ballkanas e kishin zvogëluar numrin e myslimanëve në zonat e caktuara kombëtare në mënyrë që t’i forcojnë pretendimet e tyre territoriale. Në Konferencën e Stambollit, të mbajtur në dhjetor të vitit 1876 – përkatësisht në prag të Luftës Ruso-Turke – përfaqësuesi rus Nikolai Pavloviq Ignatiev (1832-1908) u mbështet në statistikat e shteteve të Ballkanit dhe të lëvizjeve kombëtare, të cilat e ulën numrin e popullsisë myslimane të gadishullit në 16%. Pas verifikimit të pavarësisë së shtetit në Kongresin e Berlinit, qeveritë e Serbisë dhe Bullgarisë i përdorën vlerësimet e tyre demografike si bazë për dëbimin e banorëve myslimanë. Revolucionari dhe iluministi bullgar Georgi Rakovski përgatiti një plan në dëm të popullsisë pro-turke. Plani kërkonte dëbimin e turqve në Anadoll, pavarësisht nga fakti se myslimanët sllavë ishin më të shumtë në mesin e tyre, pra pomakët. Politizimi demografik e arriti kulmin e vet gjatë riatdhesimit turko-grek të popullsisë pas konferencës së vitit 1923, të mbajtur në Lozanë të Zvicrës.
Në kontekst të kësaj duhet nënvizuar se hebrenjtë e Ballkanit Osman demografikisht ishin shumë të lidhur me myslimanët. Atëherë kur myslimanët detyroheshin të largohen nga shtëpitë e tyre, e njëjta gjë ndodhte pak kohë më pas edhe me hebrenjtë, siç kishte ndodhur edhe gjatë Luftës së Bullgarisë në vitet 1877-1878. Justin Mc Carthy, në veprën e tij “Historia e popullsisë së Lindjes së Mesme dhe Ballkanit”, konstaton dhe thotë se nga viti 1919 e deri në vitin 1945, 6.600 hebrenj migruan nga Turqia drejt Palestinës. /shenja
* Opinionet e shprehura në këtë artikull janë të autorit dhe nuk pasqyrojnë domosdoshmërisht politikën editoriale të portalit tonë *
