Origjina e emrit Hajdar (حيدر) është arabe, është emër mashkullor dhe kuptimi i tij është: një luan, i bukur, i fuqishëm (i mbushur në trup). Ky emër ishte një nga emrat e Imam Ali ibn Ebu Talibit.
Thuhet se nëna e tij ia vuri këtë emër kur lindi, pasi babai i tij, Ebu Talibi, ishte në rrugëtim, kur ai u kthye, e quajti Ali, kështu që ai pati dy emra.
Hajdar dhe Hajdara janë njësoj në kuptim, dhe ndoshta shtesa -a përdoret për theksim ose madhështi.
Kalimi i emrit Hajdar nga emër nderi në një zhargon të rëndomtë, madje ofendues, në shqip nuk është rast i izoluar; është një proces gjuhësor-shoqëror i njohur, që lidhet me historinë, pushtetet, stereotipet dhe zhvendosje kuptimore.
Nga emër fisnik në etiketë shoqërore.
Fillimisht emri Hajdar ishte me ngarkesë heroike dhe fisnike (luan, trimëri), por edhe me konotacion fetar, i lidhur me Imam Aliun. Në shoqëritë osmane ky emër filloi të përdoret si epitet për grupe të veçanta shoqërore (ushtarët, hamallët, njerëz të fortë trupërisht, etj) Në shoqëritë pasosmane ai e humbi funksionin individual dhe u kthehen në etiketë tipologjike.
Stereotipizimi social.
Në shqip, sidomos në qytete, “Hajdar” nisi të përdorej për të përshkruar: njeri i trashë, i fortë, por pa finesë, dikë të ashpër, të pakulturuar, etj.
Ndikimi ideologjik dhe kulturor
Në kontekstin shqiptar emrat me origjinë islame/osmane u margjinalizuan, u lidhën me “prapambetje”, “fshatarësi”, “orientalizëm”, etj. Kjo ndikoi që disa emra, të çngarkohen nga dimensioni fetar e historik, të përdoren si tallje ose fyerje, sidomos te personazhet kinematografike.
Stereotipizimi i emrit “Hajdar” gjatë komunizmit në Shqipëri është i lidhur drejtpërdrejt me politikën kulturore, ideologjike dhe gjuhësore të regjimit. Nuk kemi thjesht një evolucion spontan gjuhësor, por një proces të orientuar nga lart, i mbështetur nga propaganda dhe inxhinieria kinematografike.
Regjimi komunist synonte krijimin e “njeriut të ri socialist”, i cili duhej të ishte: i shkëputur nga feja, i çliruar nga trashëgimia “orientale”, i lidhur me emra, modele dhe narrativa “laike” ose ideologjikisht neutrale. Në këtë kuadër emrat me ngarkesë islame/osmane u panë si mbetje të një bote “reaksionare”.
Gjatë komunizmit, Hajdar u shndërrua në: figurë tipike propagandistike, personazh i heshtur i talljes kulturore.
Ai nënkuptonte: njeri i trashë, brutal, i paarsimuar, i lidhur me fshatin, teqen, xhaminë, “prapambetjen”, figurë kundërshtare e “njeriut të ri socialist”. Ky stereotip nuk sulmonte individin, por trashëgiminë që emri përfaqësonte.
Letërsia, humori dhe kinematografia në humor popullor, skeçe estrade, romane realiste-socialiste, filma të viteve ’60–’80, emra si Hajdar, Qamil, Beqir, Hysni, Hysen, Rexhep, Ramazan, Shaban, etj: shpesh iu dhanë personazheve: komikë ose negativë.
Kjo e institucionalizoi përçmimin, duke e bërë të duket “natyral”. Ata nuk u ndaluan drejtpërdrejt si emra fetarë, por u çvlerësuan simbolikisht. Pra sot pothuajse askush nuk i përdor më këto emra.
Emri Hajdar, si emër i lidhur me Imam Aliun dhe traditën islame, u përjashtua nga prestigji shoqëror dhe u la të mbijetonte vetëm si karikaturë gjuhësore.
Sot shumë nuk e dinë origjinën e emrit, vetëm e përdorin “hajdar” thjesht si fyerje, pa vetëdije se kjo është mbetje e një politike kulturore represive.
Autor: Behar Kaçeli
