Tregohet se nji nxanës e pyeti mësuesin e vet se çfarë mundet me ba për me ndriçu veten? Mësuesi i tha aq sa mundesh me ba për lindjen e diellit. I habitur, nxanësi pyeti sërish: “Atëherë ç’vlerë kanë ushtrimet shpirtërore që po na mëson?”. Mësuesi ia ktheu me qetësi: “Me u siguru që lindja e diellit mos me t’gjetë në gjumë.”
Nji tjetër urti e ngjashme na thotë: “E pse mundohesh me hapë nji derë mes nesh, kur krejt muri është veçse nji iluzion?!” (Rumi)
Edison Çeraj, Tiranë
1.
Besoj se thelbi është i qartë si drita, për aq sa drita mbetet qëllimi. Mehr Licht – ishin fjalët e fundit të Goethe-s, domethanë: “Ma shumë dritë!”
Te esetë e tij të njohura, Bacon-i shkruan kthjellët se Solomoni pat thanë se nuk ka gja të re mbi tokë. Kështu, Platoni pati nji përfytyrim: krejt dija nuk është gja tjetër veçse kujtesë. E Solomoni e shpalli vendimin e vet: e gjithë risia është vetëm harresë. (Esetë, LVIII)
Pra, Platoni na thotë ose ma mirë na kujton se dija e vërtetë është kujtesë; se në shpirt nuk mundet me u vendosë nji dije që nuk është paraprakisht aty. Çdo dije tjetër është e huaj, pavarësisht se mund të ketë dobi të përkohshme.
Ndoshta krejt vepra e shkruar e Izetbegoviqit ka të bajë pikërisht me këtë, se dija e vërtetë është ajo që na kujton atë çfarë dimë, atë me të cilën lindim; nji dije-vesë që ujit mugujt brenda nesh; ata muguj që materializmi e darvinizmi na kanë ba me besu se janë jashtë nesh, duke na thanë, në rastin ma “poetik”, se ne qenkemi zgjatim i natyrës e asgja ma shumë. E meqë natyra qenka shtëpia jonë, atëherë pse ndiejmë ankth? Ankthi dhe ajo zbrazëti misterioze brenda nesh që nuk e mbush dot asgja janë prova se natyrë është vetëm nji stacion, nji shteg plot me shenja, që herë na e tregojnë rrugën e herë na ngatërrojnë. E këtu vjen nji tjetër provë: as arsyeja e as poezia nuk mjaftojnë.
“Shpirti im është banor i një tjetër bote, dhe prova ma e madhe për këtë është nostalgjia e pashërueshme që ndiej kur shoh yjet.” (Kazanxaqis)
Kështu, Izetbegoviqi, te Islami ndërmjet Lindjes e Perëndimit, vetëm sa na kujton atë që tashma dimë, atë që e harrojmë herë pas here:
Njeriu pikturon nëpër shpella (“magjia e gjahut”), kafsha jo; njeriu merret me rite të caktuara, kafsha jo; njeriu e varros të vdekurin, kafsha jo; njeriu agjëron, kafsha jo; njeriu derdh lot gëzimi, kafsha jo; njeriu sheh qiellin, kafsha sheh përtokë; natyra është asnjanëse, njeriu jo…
Ky libër është nga ata të rrallët që teksa e lexon ndihesh thellësisht mirë me veten, si nji shëtitje e amel nën nji fllad pranveror, sepse të thotë se ato që po lexon, lëndina në të cilën po çapitesh, është e jotja, por ti nuk e dije se ishte aty.
Islami ndërmjet Lindjes e Perëndimit na thotë se dimë para se të dimë, por ja që kemi kalu nëpër nji sistem arsimor që na ka brumosë me idenë se “ekzistenca i paraprin thelbit” (Sartre), domethanë se vijmë bosh (tabula rasa) në ekzistencë dhe, më pas, gjatë rritjes fillojmë e i japim nji kuptim (thelb) të caktuar jetës. (“Materia është parësore, ndërgjegjja është dytësore.”)
Po ekzistencës, që u ba ekzistencë, që filloi me qenë, çfarë i parapriu? Hiçi? Por, hiçi është fytyra që diku ka nji stoli që njihet si ekzistencë. Ndoshta te sytë. Hiçi është edhe ma misterioz se ekzistenca, e kushti i parë me e kuptu misterin është pranimi i tij, jo refuzimi me inatin e dikurshëm fëmijëror që kur rritemi e quajmë nihilizëm apo revoltë, se ateizmi është vjetru.
“…mungesa e provës nuk është provë e mungesës.” (Kalın)
2.
Nji prej kapitujve ma të vyer te Islami ndërmjet Lindjes e Perëndimit është edhe “Fenomeni i artit”, nji kapitull i cili na rikthen përjetimin dhe shijen gati të humbur në lidhje me artin që na shkaktoi estetika materialiste e realizmit socialist, nji ngrehinë e ftohtë, brutale dhe banale që nuk u ba kurrë konak, që e shndërroi artistin në punëtor të makinerisë propagandistike. Pa harru këtu edhe lëmshin e mëvonshëm prej teorizimeve postmoderne, po aq përcaktuese në thelb për rolin e artist në shoqëri dhe të qenët “i angazhuar”, a thua se artisti e ka detyrim me lidhë kontratë se çfarë duhet me ba!
Mjafton të citojmë qoftë dhe këtë pasazh: “Ekzistenca edhe e një bote (e një rendi gjërash) tjetërfare nga natyrorja është premisa themelore e çdo religjioni dhe e çdo arti. Nëse do ekzistonte vetëm një botë, atëherë arti do të ishte i pamundur. Në fakt, çdo vepër arti është një kumt, një mbresë për botën të cilës nuk i përkasim, nga e cila nuk kemi mbirë, në të cilën jemi “flakur”. Arti është nostalgji ose “kujtesë”.
Dikush e quajti artin “thirrje për të krijuar njeriun”, kurse konkluzioni përfundimtar i çdo shkence duhet të jetë: njeriu nuk ekziston. Prandaj arti është në opozitë të natyrshme ndaj botës, e së këndejmi edhe ndaj gjithë shkencës, psikologjisë së saj, biologjisë së saj dhe Darwin-it të saj. Në thelb, kjo është një opozitë religjioze. Religjioni, morali dhe arti i takojnë të njëjtit trung gjenealogjik, që zë fill te akti i Krijimit. Për këtë arsye, mohimi darvinist i Krijimit – ngaqë i shmanget këtij akti – është mohimi më radikal i religjionit, i etikës dhe i artit, madje edhe i së drejtës. Në qoftë se njeriu është “bërë sipas Darwin-it”, atëherë me të vërtetë që arti s’ka çfarë të kërkojë, kurse poetët dhe autorët e tragjedive na mashtrojnë duke shkruar vetëm broçkulla.
Ja, në këtë pikë qëndron pajtimi i parë – dhe me gjasë më vendimtari – ndërmjet artit dhe religjionit, si dhe çarja absolute, e parevokueshme ndërmjet shkencës dhe artit.
Nga të tria shkallët e njohura dhe të mundshme të realitetit në gjithësinë tonë (materia, jeta, personaliteti), shkenca merret vetëm me të parën, ndërkaq arti vetëm me të fundit. Gjithçka tjetër është vetëm iluzion ose mosmarrëveshje, sepse edhe kur merret me jetën dhe njeriun, shkenca heton vetëm atë që është e vdekur dhe pavetore në to.”
3.
“Dorëzimi te Zoti është e vetmja mënyrë njerëzore për të dalë nga rrethanat tragjike të jetës, të cilat nuk kanë zgjidhje dhe as kuptim. Është një rrugëdalje pa kryengritje, pa dëshpërim, pa nihilizëm dhe pa vetëvrasje. Është një ndjenjë heroike e një njeriu të zakonshëm, i cili ka kryer detyrën e tij dhe ka pranuar fatin e tij.” (Izetbegoviq)
Në thelb, të gjithë e dimë këtë ose të paktën e ndiejmë, na thotë diçka.
Izetbegoviqi na e kujton kaq “thjesht”, me nji dozë të nevojshme drame dhe poezie.
Egoja ka qenë e mbetet beteja ma vendimtare, nga e cila varen të gjitha betejat tona, qoftë dhe ato imagjinare.
Është pikërisht egoja ajo që shpesh na pëshpërit se dorëzimi para vullnetit të Zotit është dobësi.
Sa ma shumë që zhvillohet teknologjia, aq ma e fortë bahet egoja, sepse njeriu ndihet përherë e ma i pushtetshëm, derisa beson se është i vetëmjaftueshëm, dhe këtu nis rania e tij, edhe nëse është në majën e piramidës së cilitdo pushtet.
Ky është kurthi i shkencizmit, kur shkenca nuk shërben si njohje, por si pushtet në dorën e ma të fortit, si ushqim për egon.
Me pranu fatin tand, vullnetin hyjnor, mbasi ke ba çfarë ke mundur, është e vetmja mënyrë me përballu peshën e arritjeve dhe dështimeve, kur këto ke ku me i lidhë, kur ke kujt ia kushton, sepse ka arritje apo dështime që mund ta shpërfytyrojnë njeriun.
Heroikja nuk shkëputet nga njerëzorja për me përfundu në mit, sikundërse njerëzorja e çdo njeriu ka të hapur mundësinë e heroikes.
Me pranu fatin tand është me pranu edhe të qenët i veçantë, unik; përndryshe është përshtatje dhe ndjekje e nji modeli ose e fatit (të idealizuar) të dikujt tjetër.
Me lexu Izetbegoviqin do të thotë me (ri)lexu veten, me rikthy veten e tjetërsuar prej ideologjive materialiste. /revistashenja
