Ezani – pa moral estetik

Ismail Bardhi

“Kur të hyjë koha e namazit, dikush nga ju le të thërrasë ezanin dhe më i moshuari nga ju le t’ju bëhet imam!”

(Hadith sahih, Buhari, 628; Muslim, 674)

Shkruan: Ismail BARDHI, Shkup

Kur’ani na mëson se “asgjë nuk është e kotë”, as loja nuk është e kotë, por kur e shoh se çfarë ndodh me realitetet, urdhrat fetare, atëherë ballafaqohem me një pyetje “populiste” se çka na duhet apo a na duhet “jo-loja” e fesë, siç janë: ezani, xhemati, xhenazja, hutbet, që të gjitha, duke u bazuar në seriozitet, përfundojnë si “lojë”, edhe pse edhe loja është seriozitet. Por, te ne nuk e di se çfarë është. Nëse është e vërtetë se në lojë mund të riprodhohet e tërë përmbajtja e përshpirtshme e botës, siç pohon Herman Hesse, atëherë bota e lojës nuk tërheq vetëm për shkak të thellësive të saj të fshehura, e as për sprovën e jetëzgjatjes njerëzore, por më së shumti për shkak të shprehisë kokëfortë se loja i kundërvihet unitetit të jetës së njeriut dhe praktikës aktive të tij. Nën ndikimin e strukturave ideologjike dhe pragmatike të shoqërisë bashkëkohore, që e mbështesin frymën e korruptueshme të pafytyrësisë dhe pandjeshmërisë së botës teknokrate ndaj vlerave të individuales dhe subjektives, loja është e detyruar të jetë ajo që nuk është sipas natyrës së saj të pavarur dhe thelbit të saj të pakapshëm. Tendencat për standardizimin, stereotipizimin dhe paqartësinë e kanë përthithur pjesën më të madhe të aspiratave të njeriut modern, por megjithatë kanë ngelur mjaft të larguara edhe nga praktika krijuese edhe nga larmia e botës së lojës.

Të mos i largohem temës konkrete: asgjë nuk ekziston pa përgjegjësi, pa domethënie, pa kuptim. Në fakt, edhe kuptimi edhe jokuptimi e kanë të domosdoshme të kenë “kuptim”. Besimi islam ka kuptim dhe përgjegjësi. Një kohë të gjatë më ka preokupuar dhe vazhdon të më preokupojë si brengë muslimane, ndër të tjera, edhe çështja e ezanëve tanë, e që vazhdon që nga koha kur na thuhej se feja ishte“opium” për popullin. Në atë kohë ka pasur një numër të kufizuar të përgjegjësve/lirisë institucionalë të fesë, sepse shumë shpejt ishte harxhuar brumi i tyre. Nga prizmi i sotëm, ka ngelur te unë pikëpyetja: pse ezanët nuk janë ndaluar asokohe?!? Nuk flas për Shqipërinë, ku gjithçka ka qenë e ndaluar (shyqyr Zotit që nuk kanë pasur mundësi “ta ndalojnë” edhe shpirtin;më falni, por edhe ai ka qenë i ndaluar). Ezani, nëpër minaret tona, edhe asokohe është dëgjuar dhe ka pasur një hijeshi të veten. Në atë kohë kjo kërkesë ose urdhër fetar ka qenë ndërmjet injorancës dhe kulturës, por gjithsesi ndryshe nga e tashmja kur kjo kërkesë fetare, mendoj në ezanin, nuk e di se ku mbështetet: a thua më tepër në rrymën elektrike sesa në traditën e Muhammed Mustafasë, që është konsultuar me as’habët e tij se kush duhet ta thërrasë ezanin, ndërsa ëndrra e ka vulosur Bilalin. Ku qëndron shqetësimi këtu? Shqetësimi qëndron në atë se nga kush dhe pse ezani të thirret duke harruar çdo normë, jo vetëm fetare, por edhe njerëzore (kur them njerëzore, mendoj në fëmijërore e kulturore). Është ky ezan jo që thërret në namaz, por që largon nga namazi. Të mos flas për jobesimtarët dhe fëmijët e tyre, që në vend se të heshtin për Islamin, ata i zë ankthi.

Për ta bërë këtë sa më të qartë, po e rrëfej një ndodhi nga një besimtar, i cili paska shkuar në një xhami të Austrisë dhe me qëllim që ta praktikojë traditën e Pejgamberit a.s., që na fton t’i edukojmë fëmijët në frymën islame, e merr mbesën 4-vjeçare që ta shohë xhaminë dhe xhematin. Por, befas për vajzën, brenda xhamisë fillon ezani me fuqinë “maksimale” të altoparlantit. Vajza e vogël, në çast, i mbyll veshët dhe fillon të bërtasë, duke kërkuar ndihmë pa e pasur të qartë se çka ndodhë. Gjyshi i vajzës më rrëfente: “Nuk dita çfarë të bëj. U përpoqa t’i tregoj se ky është ezani i muslimanëve që thërret në namaz, por në fakt e pashë se ajo nuk kupton, sepse akoma ishte me lot në sy dhe më luste që të iknim së andejmi se kishte frikë…”. Ky rast ma kujton gjendjen në xhamitë tona të Shkupit, ku ezanët nga muezinët “e ndryshëm” në mëngjes thuajse bëjnë gara sportive kush më tepër ia afron mikrofonin gojës dhe i bie me dorë mikrofonit “hë në të djathtë e hë të majtë”, duke lëshuar klithmën e tyre. Habia më e madhe është se këtu edhe ata, gajretçarët që mundohen ta mashtrojnë fenë me para të imta, janë në gjendje të japin para të majme që të ketë “aparatura” sa më të mëdha dhe më të fuqishme të firmave të ndryshme të njohura në botë, qofshin ato japoneze, ruse, franceze… Oh, sinqerisht, sa më ka marrë malli ta dëgjoj zërin e njeriut teksa thërret ezanin e Perëndisë!

Në kohën e komunizmit ishin vetëm disa xhami dhe ato ishin disi si të varura mes qiellit dhe tokës, të frikësuara, të dënuara, të izoluara, me një numër të vogël xhemati, me një xhemat i cili më tepër ishte i edukuar të heshtte dhe t’i lotonte syri për ibadetin. Unë akoma nuk e di pse ndodhte kjo: nga frika e imanit apo nga frika e asaj se ku është duke shkuar njerëzillëku, përgjegjësia njerëzore. Edhe në atë kohë shtëpia zyrtare institucionale fetare ishte një “agjenci” zyrtare ku do përcillej ekzistimi material i saj më tepër në emër të dënimit sesa të aftësisë dhe përgjegjësisë që ka. Nga prizmi i sotëm, ne e kuptojmë se asokohe ka pasur frikë, dhunë, edhe pse ne mburremi se çdoherë kemi qenë dhe jemi trima, që në fakt nuk është bash ashtu, sepse trimëria që nuk mbështetet mbi urtësi është e dëmshme, ajo sa vjen e zhvillohet, duke ndryshuar formën, por esencën e ka të njëjtë, sepse esenca nuk ndryshon. Ashtu si ne tani që e pyesim këtë kohë duke “akuzuar” se pse ata asokohe kanë heshtur, pse nuk kanë qenë të aftë, vetvetiu më paraqitet vetëkritika e kësaj: çfarë do të thonë brezat e ardhshëm për ne?!? Ata kanë qenë me fat, sepse unë kam mundësi të flas për një institucion fetar të asaj kohe ku ishin vetëm 5-6 veta dhe disa imamë, por nuk e di si do të flasë gjenerata e ardhshme kur nuk dihet se sa “zyrtarë” (“sluzhbenika”) ka ky institucion tani (nuk flas për ata që presin në rend), por me të vërtetë është diçka e dhimbshme, e frikshme, që një mendjeje të shëndoshë do t’i duhet kohë për ta pastruar, për ta mbuluar, për ta betonuar “të kaluarën” e këtyre që janë shumë, sepse – paramendoni – ata nuk janë në gjendje ta bëjnë dallimin mes urtësisë së ezanit fetar dhe atij “zëri” që nuk është tjetër, pos zhurmë “e qëllimshme”.

E di se nuk keni/kemi kaçik të merreni/merremi me çështjet serioze të institucionit fetar, siçështë kultura fetare, arti fetar, sheriati fetar, ushqimi fetar, veshja fetare, përpos “parasë fetare” të cilën dimë/dinë ta bëjnë. A thua jemi aq të mjerë e nuk e kuptojmë edhe ezanin pa ezan, edhe ezanin pa estetikë!?! Në fakt, ezani te ne e ka humbur moralin estetik. Edukata muslimane ka krijuar një kulturë të veçantë për ezanin e sabahut, flas për ezanin që e ka thirrur njeriu i gjallë nga minarja me zërin e tij, me trupin e tij, dhe të cilit nga urtësia e Islamit i është thënë të ketë kujdes të mos i shqetësojë komshinjtë, por ta thërrasë një ezan me mekam të veçantë që ka sabahu, që shpirtrat ta përjetojnë dhe të kënaqen. Ç’ti them unë sot këtij ezani që më vjen nga të gjitha anët pa nevojë, ku së pari më ngjall frikën. Këtë e them unë, si musliman, e të mos flas për ata që nuk i përkasin kësaj feje. Unë jam i bindur se edhe fëmijët e jomuslimanëve dhe ateistëve e përjetojnë këtë traumë që u ofrohet nga muslimanët “e institucionalizuar”. E them me shumë përgjegjësi, natyrisht me iman, se nëse kemi pak kujdes ndaj imanit, që e kemi si amanet nga Zoti, dhe përgjegjësisë që kemi ne si njerëz, duhet t’i bëjmë pyetje vetvetes: çka jemi duke bërë? A nuk jemi të vetëdijshëm se ky veprim vetëm e mundëson pamundësinë e fesë? Kjo krijon urrejtje shpirtërore ndaj fesë, kjo “tëshurdhon” nga feja, kjo ka mundësi të jetë edhe parapërgatitje për ta luftuar nga armiqtë e fesë, ndërsa feja ka përgjegjësi “ta luftojë” kufrin/mosbesimin dhe t’u mundësojë njerëzve shpëtimin, qetësinë fetare, dashurinë fetare, lezetin fetar për fenë, gjegjësisht për ezanin. Ezani nuk është farz. Ai është sunnet i vërtetë i Pejgamberit a.s., që konsiderohet si kulm i lumturisë së fesë. Por, unë nuk e di se çfarë lumturie të fesë kemi këtu: besimtarët ankohen nga zyrtarët fetarë, nga çallmat, sarëkët dhe mashtrimet me të cilat ballafaqohet Islami dhe muslimanët, si dhe nga harresa me çka ky institucion fetar me vite të tëra i ka kaluar dimensionet e komedisë teatrale.

Thirrja për namaz ka qenë dhe duhet të jetë momenti më i ëmbël i fesë islame, ku do të vërehet besimi dhe kultura e besimit të besimtarëve në vendin ku jetojnë. Për ta kuptuar këtë, kërkohet një urtësi fetare, kulturore, intelektuale e kokës muslimane. Kjo nuk është çështje e asaj se a e do shumica apo nuk e do shumica. Ne kemi nevojë për të, sepse do të vdesim. Jo, ky është mashtrim, ky është delirium. Kjo është arsye që mbështetet mbi një të kaluar që njerëzit e kanë plot defekte, sepse ose kanë qenë zinaqarë në të kaluarën ose kanë qenë alkoolikë dhe kërkojnë vetëm diçka që i shqetëson jomuslimanët, e të mos flas për muslimanët. Për fat të keq, kjo është diçka që edhe në Perëndim sillet vërdallë. Fillimisht kërkohet xhamia e pastaj mësohet imani e islami, e të mos flas për kulturën. Të tillët e harrojnë kohën e Hirasë së Pejgamberit a.s., e harrojnë kohën e heshtjes së muslimanëve, vetëm e vetëm që të mos e bëjnë Islamin t’i largohet burimit, por ta kenë një Islam, një fe të diktuar nga Zoti me frymëzim dhe me shkronja pa u shkruar, por vetëm duke u dëgjuar, sepse burimi i përhershmërisë është ajo “jo-shkronja” si shkronjë, si diçka që ezani nesër do ta prezantojë nga mekami, nga bukuria dhe thirrja shpëtimtare e përhershme. E ne çka bëjmë? Në radhë të parë zhurmë e shqetësim. A nuk është kjo mendësi e njeriut të dehur qëkur hyn diku thyen e shkatërron e pastaj qan si idiot për atë që ka bërë?!? Kjo mendësi nuk ka mundësi të ekzistojë në frymën e ibadetit, në frymën e Hirasë dhe të mihrabit.

Po, shenja e imanit është dëshmia se muslimanët janë ata që ndërtojnë xhami e minare, por jo në kuptimin e ndërtimit rme tulla dhe çimento, sepse këto i ka bërë çimentorja e Hanit të Elezit dhe Usjes së Shkupit,por në kuptimin e ndërtimit me imanin e Hirasë dhe Islamin e Kur’anit, ndërsa edhe Kur’ani dhe Sunneti thonë “kujdes, mos shqetësoni; kujdes, mos krijoni mundësi për urrejtje, sepse kjo fe ështëamanet i Zotit dhe e ngërthen në vete përhershmërinë e burimit, të shpëtimit shpirtëror”. Me këtë dua të them se ne, si duket, bëjmë gabim “kulturor” kur mendojmë se si ta zhvillojmë, si ta interpretojmë fenë, edhe atë duke menduar në sot, nesër, pasnesër…, duke filluar që nga Sokrati e deri te filozofia “jonë” (desha të përmend ndonjë filozof shqiptar, por nuk më kujtohet, ndaj them deri në kohën e Seren Kierkegardit në Europë ose Sartrit bashkë me Edgar Morenin). Ne e kemi bërë shprehi “ta zhvillojmë” fenë duke menduar për fundin e saj dhe, faktikisht, këtë metodë jemi duke e përdorur. Por,unë them se kjo metodë është krizë e vetë “filozofisë” së të menduarit, natyrisht edhe pranimit/refuzimit të fesë. Feja jo vetëm si fenomen, por edhe si kulturë, e ka një burim të përhershëm dhe burimi i saj është fillimi së bashku me mbarimin. Për fenë kjo konsiderohet si momenti i tiktakut të orës, kjo ndodh vetëm një herë, nuk ka përsëritje. Tiktaku i fesë është përhershmëria dhe ne jemi të krijuar këtu që të jemi të kujdesshëm ndaj këtij momenti që nuk përsëritet. Natyrisht se kjo është shumë e vështirë. Kujtojeni popullin e Nuhut a.s., i cili ka jetuar me qindra vjet dhe mezi disa syresh e kanë kuptuar shpëtimin, kështu që as gruaja e tij e as djali i tij nuk patën shans të ngjiteshin në anijen e shpëtimit. Mos vallë me këtë ju pritni ta them se edhe ne jemi populli i Nuhut? Po! Dallimi është se ne jemi edhe i Nuhut, edhe i Ademit, edhe i Idrizit, edhe i Is’hakut, edhe i Muhammed Mustafasë a.s.. A nuk është krizë fetare e kulturore që ne këtë kërkesë, këtë urdhër hyjnor, ta zhvlerësojmë që nga thirrja elementare? Fjala e urtë thotë: njerëz të urtë ose të mençur janë ata që dinë ta bëjnë llogarinë e vetvetes në kohën e duhur ose të jenë afër asaj kur duhet të jenë. Ne nuk jemi, as që e dimë se ku jemi. E them me bindje se xhemati i mëparshëm i kohës së komunizmit kur “e sheh” xhematin e tanishëm nëpër xhamitë tona skandalizohet. Tani është bërë e modës që në xhami të shkohet vetëm në ditën e xhuma, duke dëshmuar se aksh janë zyrtarë dhe aksh jozyrtarë – por që të gjithë tallen me ne, tallen me bisedat, me ligjëratat tona, sepse e shohin fenë si një ushqim që nuk ka as kripë e as shije. Mendoj se ezani i zhurmshëm është shkak për një praktikë të tillë të zhurmshme edhe në kohën që vetvetiu qetësia e plotëson, ndërsa ne e “dëmtojmë”, sepse jepemi pas zërave të aparaturës në fjalë.

Në rast se nuk e mbron subjektivitetin njerëzor dhe llojllojshmërinë krijuese, nëse nuk i shpreh simbolet e veprimit emocionues njerëzor, përjetimet njerëzore, hapësirat e paqarta të ndjeshmërisë dhe “universalitetin konkret” të njeriut, ezani nuk ka gjasa të realizohet si akt i krijimtarisë së lirë, si veprim kompleks i së resë, e as t’i afrohet artit. Ezani autentik nuk ekziston pa përmasën e shprehur shpirtërore dhe estetike. Kuptohet, çdo ezan nuk është art, por as lojë. Atëherë vërtetë mund ta pyesim veten a bëhet akoma fjalë këtu për lojën dhe lidhjet e saj të papenguara me praktikën e lirë të estetikes/ezanit mëshirues dhe shpëtimtar.

Abdullah ibn Zejdi, radijAllahu anhu, erdhi tek i Dërguari alejhi selam dhe i tha: “O i dërguar i Allahut, mbrëmë ëndërrova një burrë që mbante rroba jeshile dypjesëshe. Ai m’u afrua duke mbajtur zile në dorë, ndërsa unë iu ofrova t’ia blija. Kur më pyeti se për çfarë dëshiroja ta përdor, i thashë se më duhet për t’i thërritur njerëzit në namaz. Atëherë ai më tha se do të më mësonte diçka më të mirë. Kjo ishte që të them katër herë ‘Allahu ekber’, dy herë të them ‘Eshheduen la ilaheil-lallah’, dy herë ‘Eshheduenne Muhammeden resulullah’, dy herë ‘Haje ales-salah’ dhe dy herë ‘Haje alel-felah’, pastaj ‘Allahu Ekber Allahu Ekber, La ilahe il-lallah’”. Bukuria dhe forca e ezanit janë në fjalët e tij, me të cilat publikisht manifestohet thelbi i Islamit, e ai është tevhidi, dëshmimi se Zoti, Allahu, është Një dhe se Muhammedi a.s. është i dërguari i Tij.

Këtë shkrim e kam përgatitur gjatë ditëve të Kurban Bajramit, pra pikërisht në kohën kur muslimanët e kanë obligim therjen e kurbanit, por që të mos i largohem temës dëshiroj të them se me të vërtetë papastërtia nëpër rrugët tona me hedhjen e mishit dhe mbetjeve të tjera të kurbanit nëpër kontejnerë dhe jashtë tyre nëpër lagjet dhe vendbanimet e muslimanëve, diçka që do të duhej të ishte temë e përhershme fetare, kulturore muslimane/njerëzore, më shtyri ta pyes veten: mos vallë kjo është thënë kështu për kurbanin nga Kur’ani dhe nga Pejgamberi a.s.? Me sa duket ne muslimanët mund të jemi shumë të pastër “brenda”, por jashtë në rrugë “kundërmojmë”. /shenja