(Trajtesë krahasuese në mes të së kaluarës së lavdishme dhe dekadencës aktuale)
Në këtë punim do të trajtojmë tematikën e mendimit ndryshe apo mos unitetit të mendimeve të dijetarëve rreth një çështjeje të caktuar. Thënë ndryshe, pluralizmin në mendime për çështje të ndryshme sekondare, në fushat ku lejohet edhe mendimi si i tillë, ku autoriteti kompetent në bazë të përpjekjeve individuale a kolektive, të argumentuara, jep mendimin për zgjidhjen e një çështjeje të caktuar ose ofron një zgjidhje për një problem të caktuar.
– Çka synohet me “mendimin ndryshe”?
Me mendimin ndryshe kemi për qëllim që të tregojmë se në çështjet ku dijetarët nuk janë dakorduar dhe nuk kanë krijuar një konsensus të tyre, lejohet njëri mendim edhe tjetri. Mirëpo, ata që veprojnë sipas njërit mendim, nuk duhet të mendojnë se mendimi ndryshe i tjetrit është më i pavlerë, i dobët apo i papranuar. Përderisa çështja e caktuar është çështje polemizuese dhe ka ndarë dijetarët në mendime të ndryshme, është e logjikshme që edhe te pasuesit të trajtohet si e tillë.
Qëllimi i këtij punimi apo trajtese është ndërlidhja e aktualitetit të brishtë me të kaluarën e ndritshme të mendimit ndryshe, ku reflektohet dukshëm dallimi mes kohës sonë dhe kohës së hershme, ku mendimi ndryshe, jo vetëm që pranohej, por edhe vlerësohej dhe respektohej, për dallim nga e tashmja, ku shpeshherë synohet të instalohet një mendim i vetëm dhe mendimet tjera të sulmohen.
Për të shkruar rreth mendimit ndryshe se si po përdoret në kohën aktuale, është shumë e rëndësishme të përmendet edhe kronologjia, shkurtimisht, e mendimit ndryshe, që përmendet në Kur’an, e sidomos në kohën e të Dërguarit të Allahut dhe pas vdekjes së tij.
– Sfondi historik i mendimit ndryshe
Allahu ka krijuar njerëzit në atë mënyrë, që secili të dallojë nga tjetri, madje edhe ata të cilët janë nga e njëjta familje apo kanë lindur binjakë. Dallimi nga të tjerët nuk ndodh vetëm në aspektin e fizionomisë, kur nuk mund të gjesh dy persona identik, por ndodh edhe në aspektin e mendimeve (ku secili dallohet nga tjetri në të menduar) rreth një çështjeje të caktuar. Pra, kjo është një e vërtetë reale, madje natyrshmëri e tyre që sa të jetë njerëzimi, do të ketë mendime të ndryshme.
Mendimi ndryshe pasqyrohet në të gjitha fushat, si në atë politike, ekonomike, biznesore, arsimore, shëndetësore, fetare dhe në fushat tjera, ku secili e jep mendimin personal nga këndvështrimi i tij, ndonëse që të gjithë mund të argumentohen me të njëjtin argument, por jo të gjithë pajtohen rreth tij. Varet si e percepton argumentin, nga cili këndvështrim dhe si e kupton atë?(1)
Mendimi ndryshe është shumë i vjetër dhe i takon fillit të njerëzimit, ku në vazhdimësi e ka përcjellur njerëzimin në rrugën e tij.
Mendimi ndryshe përmendet edhe në Kur’an, por jo në kuptime të njëjta. Zakonisht, sipas shumë dijetarëve, mendimi ndryshe apo mospajtimi rreth në çështje të caktuar në Kur’an vjen në dy lloje:
I pari: Lloji i ndaluar, ku nuk lejohet mendimi ndryshe, si në çështjet e besimit dhe në fusha tjera, apo në gjërat primare ku argumentet rreth tij janë të qarta dhe nuk lejohet në gjëra të tilla ndonjë mendim ndryshe, për shkak se mendimi ndryshe në ato gjëra konsiderohet si kundërshtim i hapur. Me fjalë tjera, është mendimi që kundërshton fjalët e Allahut dhe të Dërguarit të Tij. Këtij konteksti Kur’ani shpeshherë i referohet me termin “kundërshtarë”, sepse nuk është për qëllim vetëm qasja e ndokujt për të sjellë një mendim ndryshe, mirëpo synimi është për të kundërshtuar qëllimshëm tjetrin. Për këtë i Madhërishmi thotë: “Këta janë dy kundërshtarë (grupe kundërshtarësh: besimtarë dhe jobesimtarë) që janë zënë rreth Zotit të tyre; e atyre që nuk besuan, u qepen rroba prej zjarri e u hidhet uji valë mbi kokat e tyre.” (el-Haxh: 19). Po ashtu thotë: “Këta (për të cilët të rrëfyem) janë të dërguarit… E sikur të donte Allahu, nuk do të mbyteshin ndërmjet vete ata (populli) që ishin pas tyre, pasi që atyre u patën zbritur argumentet, por ata megjithatë u përçanë. E pati prej tyre që besuan dhe pati të tillë që nuk besuan,e sikur të dëshironte Allahu ata nuk do të mbyteshin, por Allahu punon çka dëshiron.” (el-Bekare: 253)
I këtij lloji është edhe shembulli i dy bijve të Ademit, Kabilit dhe Habilit, të cilët patën mosmarrëveshje rreth një çështjeje që i kishte informuar babai i tyre duke u treguar për urdhrin hyjnor. Njëri u tregua mospërfillës dhe krijoi mosmarrëveshje me vëllain e vet. Mosmarrëveshje e cila njërin nga zilia e drejtoi në mbytjen e tjetrit, gjegjësisht vëllait të vet. (shih ajetet 27-31 të kaptinës Maide). Për këtë lloj nuk do të flasim dhe nuk është tematikë e këtij punimi.
I dyti: Lloji i lejuar, ku mendimi ndryshe është në çështjet sekondare, ku secili argumentohet nga argumentet që i ka para vetit dhe mënyra e kuptimit, apo trajtimi që i bën një çështjeje, mënyra e qasjes dhe këndvështrimi i tij personal. Të kësaj tematike janë çështje të shumta dhe të panumërta dhe njëherit kjo është edhe tematika e këtij punimi.
Kur’ani edhe këtë lloj të mendimit ndryshe e përmend dhe njëherit ky lloj përveç se është i lejuar, ai edhe është i shpërblyer, për ata që plotësojnë kushtet për të dhënë përgjigjen që atyre u kërkohen. Sa për ilustrim, do t’i përmendi dy raste nga Kur’ani që simbolizojnë dy raste specifike, ku i pari ka të bëjë me shokët e të Dërguarit të Allahut rreth prerjes së hurmave apo të lënies së tyre të Benu Kurejdhave, ku disa kishin prerë ato e të tjerët (disa nga muhaxhirët) kishin këshilluar të tjerët që të lihen e të mos prehen ato: “Ju nuk këputët asnjë nga hurmat e buta (fidanet) ose atë e keni lënë të ngritur në rrënjët e tyre, vetëm se me lejen e Allahut e për t’i shtypur kundërshtarët.” (Hashr: 5) I Dërguari i Allahut lajmëroi shokët e tij, të cilët ishin të ndarë në mendime, se te dy palët kishin vepruar drejt dhe se veprimi i tyre ishte krahas lejes së Allahut.
Rasti i dytë është rasti me Davudin dhe Sulejmanin dhe çështjen e njohur të deleve, ku përgjigjja e Sulejmanit ishte e ndryshme me përgjigjen e babait të tij, Davudit. Në Kur’an për këtë thuhet: “(Përkujto) Davudin e Sulejmanin kur pleqëronin për çështjen e bimës (mbjelljes) të cilën delet e atij populli e kishin kullotur natën, e Ne ishim përcjellës të gjykimit të tyre. E Sulejmanit Ne ia mësuam atë (përgjigjen e saktë), po secilit (prej tyre) u patëm dhënë urtësi e dije…” (el-Enbija: 78-79) E veçoi Sulejmanin me kuptim të çështjes, por që të dy Allahu i lavdëroi me urtësi (gjykim) e dije. Kjo ngjarje ka një rëndësi të madhe dhe të pakontestueshme, jo vetëm për shkak të rrëfimit të ngjarjes, por më tepër për shkak të mesazhit dhe rezultateve që arrihen nga ngjarja. Kuptimi simbolik i saj shprehet qartë se edhe pse ata të dy ishin babë e bir, që të dy pejgamberë, në çështjet e jetës së përditshme ku nevojitej të reflektohej thellë për nxjerrjen e një dekreti personal, vendimi i nxjerrë dallonte njërin prej tjetrit, ndonëse pyetja ishte e njëjtë, mirëpo përgjigja nga qe e ndryshme njëri-tjetri.(2) E, mendimi ndryshe i këtyre dy pejgamberëve, i regjistruar në Kur’an, nuk përmendet vetëm si simbolikë e një ndryshimi në të menduar, por më tepër si një koncept që pasqyron formën e të menduarit dhe vetëdijen njerëzore në realitetin e dukurive, ku pikëpamjet dallojnë, jo në bazë të formulimit të fjalëve, por në bazë të koncepteve.
Gjatë kohës së të Dërguarit të Allahut, për çfarëdo rasti, shokët e tij i drejtoheshin atij, për shkak se atij i zbriste shpallja dhe i vinin përgjigjet për pyetjet që parashtroheshin nga kolektivi i tij. Kurdo që ata kishin polemika, drejtoheshin tek ai. Ai i udhëzonte kah e mira dhe e mbara.(3)
Në sferat ku atij i vinte shpallja, gjithçka bëhej e qartë dhe nuk kishte nevojë për ndonjë mendim tjetër. E në disa çështje të jetës së përditshme, në mungesë të inspirimit hyjnor, ai mblidhte shokët e konsultohej me ta. Konsultimi me ta nxiste mendimin kritik dhe krijonte një ambient të dijes, ku secili jepte mendimin personal në bazë të situatës që e kuptonte, ndonëse disa shquheshin më tepër nga të tjerët për njohje dhe kuptim të thellë, gjë që është e natyrshme.
Janë shumë raste ku në mënyrë eksplicite na shfaqen mendime të ndryshme nga shokët e tij, varësisht nga pozicioni i të kuptuarit të tyre. Prej rasteve të shumta të kësaj sfere, do të shkoqisim disa prej tyre sa për të reflektuar rreth tyre.
– Mendimi ndryshe ndaj të zënëve rob
Pas betejës së Bedrit, një numër i kurejshëve ishin zënë rob nga myslimanët. I Dërguari i Allahut u konsultua me shokët e tij se çfarë të vepronte me ta. Pati mendime të ndryshme se çfarë të bëhej me ta, ku në përgjithësi dalloheshin mendimi i Ebu Bekrit që pasqyronte një mendim të butë e të mëshirshëm, ngase propozonte shpagim prej tyre, përderisa mendimi tjetër, që vinte nga Omeri, ishte i ashpër dhe i rreptë, sepse parashihte që ata të mbyteshin(4). I Dërguari i Allahut ishte me mendimin e Ebu Bekrit. Ai gjithnjë shikonte interesin e përgjithshëm të myslimanëve, ndaj edhe mendimi i tij pasqyronte interesin e mbarë myslimanëve.
– Konsultimi rreth luftës së Uhudit
Kur të Dërguarit të Allahut i arritën lajmet mbi lëvizjet e kurejshëve, filloi të konsultohet me myslimanët rreth çështjes së luftës. Ai merrte mendimin e tjerëve. Të rinjtë i propozuan që të dilnin jashtë Medinës dhe të luftonin me kurejshët, përderisa të moshuarit i propozuan që të qëndronte në Medine. Ai nuk ua imponoi mendimin e vet dhe veproi sipas mendimit të shumicës.
Këto dy ngjarje tregojnë për tolerancën në të menduar, gjë që nuk hasej në ndonjë vend tjetër të asaj kohe. Ndonëse ishte lider i myslimanëve dhe udhëheqës i tyre, ai nuk impononte mendimin e tij personal, por pyeste shokët e tij se çfarë mendonin rreth problemit në fjalë. Dëgjonte me kujdes mendimet që dilnin nga shokët e tij e më pas edhe vendoste dhe zgjidhte njërin prej tyre, gjithnjë duke peshuar mendimet e ai që ishte më i dobishëm, vepronte sipas tij.
– Miratimi i të Dërguarit ndaj mendimit ndryshe
Është i njohur rasti kur i Dërguari i Allahut urdhëroi disa prej shokëve të tij të shkonin tek fisi i çifutëve Beni Kurejdha, pas kthimit nga beteja e Ahzabit. Shokët e tij i urdhëroi me këto fjalë:“Askush nga ju mos ta fal namazin e ikindisë, përpos te Beni Kurejdha.”(5) Mirëpo ende pa arritur tek vendi, koha e ikindisë veç iu afrua fundit, prandaj disa e falën namazin përgjatë rrugës e disa tjerë nuk e falën. Ata që e falën namazin e ikindisë u arsyetuan se koha e ikindisë veç po kalon, ndërsa ata që nuk e falën namazin në kohën e tij, por në vendin e Beni Kurejdha, zbatuan në përpikëri fjalët e të Dërguarit të Allahut. Është shumë me rëndësi se asnjërin grup i Dërguari i Allahut nuk e qortoi, përkundrazi miratoi mendimin e të dy palëve. Më e rëndësishme është çështja se si e kuptuan sahabët thënien e të Dërguarit të Allahut dhe përse nuk vepruan të gjithë njësoj? Disa prej tyre nga fjalët e të Dërguarit të Allahut kuptuan se për qëllim është ngutja për të shkuar tek çifutët dhe mosmarrja me asgjë që vonon shkuarjen tek ata. Këta nuk shikuan kontekstin e ndërthurjes së fjalisë, por kuptimin e saj, andaj edhe në bazë të kuptimit falën namazin atëherë kur panë se koha e tij veç është afër fundit. Ndërsa të tjerët morën fjalët e të Dërguarit në mënyrë tekstuale, duke mos menduar se kuptimi i saj mund të jetë edhe ndryshe, prandaj edhe namazin e ikindisë nuk e falën gjersa arritën tek vendi i Beni Kurejdha.
I Dërguari i Allahut ua lejoi disa sahabëve që t’i shtonin përpjekjet e tyre në dhënien e mendimit të tyre për të ofruar zgjidhje rreth një problemi të caktuar. Më herët kam potencuar se ai u pajtua me propozimin e Ebu Bekrit rreth të zënëve rob të luftës së bedrit. Gjithashtu u pajtua edhe me gjykimin e Sa’d ibn Muadhit ndaj fisit Beni Kurejdha, andaj edhe i tha atij: “Veç i ke gjykuar ata me gjykimin e Zotit.”(6)
Pas vdekjes së tij, halifët ndoqën metodologjinë e tij dhe për çdo paqartësi pyetnin njerëzit e ditur dhe vlerësonin mendimet e ndryshme të secilit. Kurdo që pikëpamjet e tyre dallonin nga njëra tjetra, halifi udhëheqës përzgjidhte njëren prej tyre, sipas asaj që e shihte në interes të individit dhe shoqërisë, duke mos e konsideruar mendimin tjetër të panevojshëm, sepse ndodhte që më pas t’i kthehej mendimit të refuzuar.(7)
Omer ibn AbdulAzizi, halifi i drejtë emevit, për mendimin ndryshe të shokëve të Pejgamberit kishte thënë: “Më mirë për mua janë mendimet e ndryshme të shokëve të Pejgamberit se sa devetë e kuqe(8).”(9) Ndërsa Kasim ibn Muhamed, njëri nga juristët e Medinës të gjeneratës së tabiinëve, ka thënë: “Mendimet e ndryshme të shokëve të Muhamedit a.s. ishin mëshirë për njerëzit.”
Këto fragmente të shkëputura nga e kaluara e lavdishme pasqyrojnë më së miri koekzistencën e të menduarit ndryshe si koncept i ngulitur thellë në gjeneratat e hershme, madje që nga koha e të Dërguarit të Allahut, në ato fusha ku lejohet mendimi ndryshe, saqë megjithë ndarjen në mendime, ata vlerësonin lart njëri-tjetrin dhe respekti ndaj njëri-tjetrit ishte maksimal.
– Mendimi ndryshe në kohën aktuale
Nëse ndërlidhemi me aktualitetin dhe bëjmë një krahasim mes të kaluarës dhe kohës aktuale, do të gjejmë dallime të shumta, madje thelbësore, për shkak se aktualiteti ka prodhuar një situatë të brishtë dhe ka bërë që mendimi ndryshe të sulmohet dhe të krijohet një përshtypje se ai mendim është i papranuar.
Në kohën aktuale, në shumë vende, përfshi edhe vendin tonë, ka pasur (dhe ka akoma) tentativa që pasqyrojnë një mentalitet të gabuar, për shkak se në propagandën e tyre ekziston një thirrje që nuk njeh mendim ndryshe dhe kushdo që tenton të sjell diçka ndryshe, do të konsiderohet si një thirrje devijante, e papranuar dhe e refuzuar. Pra, është koncept që nuk përkon me frymën tolerante të islamit e as me metodologjinë e dijetarëve të mirëfilltë, dhe njëherit ngulfat të menduarit ndryshe, sepse gjykon sipas një mendimi dhe nuk pranon mendim tjetër, ndonëse mendimi tjetër ka mundësi të jetë më i dobishëm dhe më praktik.
Aktualiteti, në shumë raste ka vënë në mëdyshje zgjedhjen e mendimit, duke u thirrur se ajo që transmetohet nga njëra palë është e vërteta dhe gjithçka jashta saj konsiderohet e pavlerë. Kjo ka bërë që të imitohet verbërisht një mendim dhe mendimet tjera të trajtohen si të dyshimta dhe të papranuara. E tëra kjo bëhet duke ndjekur e pasuar një thirrje të një autoriteti, që ngrihet duke abuzuar me të tjerët. Thirrësit dhe ndjekësit e tillë kanë ra në verbalizëm.
Një veprim i tillë ka ndërlikuar situatën dhe ka futur dyshime tek masa e gjerë dhe e pashkolluar, saqë disa nga pasuesit, të hutuar, pyesin të tjerët se mos vallë janë në rrugë të gabuar, ndonëse me vite të tëra kanë ndjekur atë rrugë. Ata nuk janë në gjendje të kuptojnë qartë thelbin e të menduarit ndryshe, por edhe qasja e disave ndaj tyre ka qenë shumë e gabuar dhe krejtësisht e panevojshme dhe jo e drejtë.
(vijon)
1) Taha Xhabir el- Alevani, Edebul ihtilaf fil Islam, bot. V-të, el-Ma’hed al-Alemij lil Fikril Islamij, Virxhinia-SHBA, f. 11 Ali Hafif, Esbab Ihtilaf el-Fukaha, bot. II-të, Dar el-Fikr el-arebij, Kairo-Egjipt, f. 7.
2) Ka mendime se edhe përgjigjja ishte e njëjtë, mirëpo për disa gjëra dytësore, përgjigjja e Sulejmanit për disa nuanca ishte më e mirë dhe më e pranueshme.
3) Taha Xhabir el-Alevani, Edebul ihtilaf fil Islam, f. 33.
4) Ahmedi në Musnedin etij, nr. 203.
5) Buhariu në Sahihun etij, nr. 894, 3810, Muslimi në Sahihun etij, nr. 3317, Ibni Hibbani në Sahihun etij, nr. 1484.
6) Muslimi në Sahihun etij, nr. 3314, 3315, Ibni Hibbani në Sahihun etij, nr. 7152, Ahmedi në Musnedin etij, nr. 10743.
7) Ebu Seri’ Muhamed Abdulhadi, Ihtilafus Sahabeh-Esbabuhu ve atharuhu fil filhil islamij, mektebetu Medbuli, Kairo-Egjipt, f. 14-16.
8) Devetë e kuqe ishin më të mira dhe më të shtrenjta, prandaj kjo fjalë në atë kohë simbolizonte pasurinë më me vlerë që posedonin arabët dhe më të shtrenjtën. Prandaj, kur vjen në hadithe, kjo shprehje simbolizon pasurinë e çmuar të asaj kohe.
9) Taha Xhabir el-Alevani, Edebul ihtilaf fil Islam, bot. V-të, el-Ma’hed el-Alemij lil Fikril Islamij, Virxhinia-SHBA,f. 11 Ali Hafif, Esbab Ihtilaf el-Fukaha, bot. II-të, Dar el-Fikr el-arebij, Kairo-Egjipt, fF. 7.
Nga: Dr. Ejup Haziri
