Hâ Mîm, Ajn Sîn Kâf حٰمٓ عٓسٓقٓ۠
(Esh-Shûrâ, 1-2)
“Xhamitë janë vetëm për të adhuruar Allahun, e mos adhuroni në to askënd tjetër me Allahun” (El-Xhinn, 18)
Kisha pasur dëshirë të shkruaj(më) dhe të lexoj(më) për veten tonë me një metafizikë të shijshme, të kulturuar, por sprovat dhe paradokset janë shqetësuese. Shyqyr që ekziston “fshehja”, padukshmëria e sprovës, se nuk e di se çfarë do të ndodhte, se çfarë ibreti alemi paskemi qenë. E dimë se muslimanët falen dhe shkojnë nëpër xhami – ashtu është dhe ashtu duhet të jetë, edhe unë të hënën e kaluar isha në xhaminë këtupari, në Dyqanxhik, për arsye se e kam konsideruar/e konsideroj si xhamia ime, sepse kur kam qenë i vogël ajo ka qenë e hapur/e gjallë, pastaj për vite me radhë ishte xhami e rrënuar/e vdekur, dhe duhej pritur shumë kohë deri në “demokraci” që ajo ta “rindërtonte” xhaminë, edhe pse qysh më parë ka pasur iniciativa në formë peticioni për rindërtimin e saj. Ja xhamia u rindërtua, duke i falënderuar “demokracisë” që njerëzit e urtë dhe filozofët “e çmendur” thonë se është më e keqe se jodemokracia.
Xhamia ishte përplot me njerëz (elhamdulillah) dhe siç i dimë lëvizjet në namaz i erdhi radha edhe ka’des (uljes), dhe mu në atë çast kur qëndruam ulur, në anën time të majtë kisha një djalë të ri musliman, me pantallona tamam sipas sheriatit “të sotëm”. I mjeri djalë i ri pa dashje, në vend që prapanicën ta mbështeste mbi shputa, e mbështeti mbi dysheme, por harroi se këmbët hapen, ashtu që kyçi i këmbës së tij më goditi aq fuqishëm në këmbë, saqë u detyrova “të ngushtohem”, që ishte shqetësuese, diçka jo e natyrshme – faktikisht, e pakulturuar. Rasti tjetër që ndodhi po ashtu në vaktin e ylesë (drekës): duke pritur të heqim tespih pas namazit, që së fundmi konsiderohen “bidat” ndërsa në kohën “time” ka qenë rregull e pazhurmshme fetare, aty përballë imamit ishte një musliman, natyrisht musliman i mirë sepse e fali namazin, por para se ne të tjerët ta kryenim rrotullimin e tretë të tespihëve, kur thuhet Allahu Ekber, dhe bëheshim gati t’i ngrinim duart për duanë për “aminin” e fundit, ky e përfundoi namazin dhe u çua. E di se nuk kam të drejtë ta bëj një përshkrim të tillë e të them se mundohem ta kuptoj të padukshmen e kësaj, sepse me të vërtetë kishte diçka që ishte tepër, tepër e dukshme: ai shikoi përreth dhe kinse me shikimin e tij deshi të na thotë neve dhe të gjithëve para nesh se çfarë namazi keni falë ju, çfarë sunetesh keni ndjekur ju, çfarë traditash keni përdorur ju të kohës kur nuk “janë kërkuar gurë në mesin e margaritarëve”!?! Kam përshtypjen se kjo mënyrë e këtillë e praktikimit të fesë është parapërgatitje për “robotizimin” e ibadetit.
Natyrisht se ne nuk do të ishte korrekte që në saje të kësaj që u tha më sipër të akuzojmë për çfarëdo qoftë, por këto “incidente” i mora si diçka që ka mundësi të na ndihmojë ta kuptojmë vetveten, duke filluar nga ajo kur xhamia ka qenë e prishur, e rrënuar, e deri në kohën tonë, kur rindërtohet dhe ndërtohet shumë shpejt se kjo tërheq me vete pyetjen se çfarë sevapesh mund të ketë (sevape të shpejta, nëse ka të tilla)?!?
Këto dy, dhe shumë raste të tjera, ma përkujtuan fëmijërinë time. Unë faljen e namazit e kam filluar kur kam qenë 5-vjeç, siç e kam cekur edhe në një shkrim tjetër: “edhe lojën, edhe namazin i kam pasur shumë të afërt”, kohën e kam kaluar te një xhami që nuk ekziston më, ajo e Jelen Kapanit, ku është gjykata e sotme. Imam ishte rahmetli hfz. Idriz ef. Idrizi. Ajo ishte një xhami mjaft e lodhur materialisht, ose të them më mirë ishte ndërtesë me karakteristika të një arkivi të vjetër, materiali të vjetër të shenjtë plot histori me dhimbje dhe pikëpyetje. Kryesorja, edhe ajo ishte e lodhur, edhe ne ishim të lodhur, duke filluar që nga unë si fëmijë dhe numrit të vogël të xhematit që kishte. Pa marrë parasysh këto dy përshkrime, aty kishim edhe kontrollin shtetëror (ndryshe nga sot!?!). Kryesorja ishte se unë fizikisht nuk kam pasur mundësi asnjërën ta kontrolloj. Për këtë arsye për mua edhe loja në xhami edhe lutja ishin ibadet, abdesti ishte abdest, por mos dhënë Zoti që dikujt t’i pengoja ose të na pengonte me këmbët që ta “vrasim” njëri-tjetrin, ose të kërcejmë mbi njëri-tjetrin, që është bërë dukuri e shpeshtë së fundmi. Pavarësisht nga “injoranca” jonë, ne ishim të kujdesshëm ndaj Fjalës së Shenjtë, respektivisht mundësisë për të krijuar “risi” edhe në formën e ibadetit. Metafizika pluskonte mbi xhamitë tona. Gajbi ishte aty me ne. Këtu më me peshë mund të jetë pyetja se neve kush na bëri muslimanë asokohe?!? Ne asokohe kishim përballë vetëm antitezën e kësaj kohe: polici ishte shumë “i madh” dhe “i fortë”, jo pse sot shumë shpejt i blejmë policët, por për arsye se “marrëveshjet”, rregullat të mbështetura në jorregulla ishin – rregulla. Sot nuk është kështu! Sot ne “japim” liri, e asokohe nuk “jepnim” liri; kush ka qenë në të drejtë “ne” apo “ju”?!? Ne! Ne e kemi kuptuar se liria nuk jepet, siç sot edhe muslimanët, kërkoj ndjesë, janë bërë muslimanë për arsye se “liria” (lexo: demokracia) i ka bërë muslimanë, duke harruar se “liria” nuk është asgjë sapo fillon ta merr ngjyrimin njerëzor, ose fuqinë njerëzore, gjegjësisht jepet/merret. Shpeshherë e them se kjo “liria” jonë është shumë e turpshme; e turpshme është si për ata që mendojnë se “e japin”, ashtu edhe për ata që harrojnë se e pranojnë lirinë. Sidomos feja nuk pranon marren/dhënien e lirisë, sepse kjo i takon Rabbul aleminit. Edhe kjo fe që është fe “e liruar” nga njerëzit nuk ka mundësi të jetë fe; ajo është e shkëputur nga burimi i saj; një fe e tillë nuk mbështetet mbi Fjalën e Zotit. Besoj se jemi të vetëdijshëm e ta shohim viranllëkun e “lirisë”, ose me atë që ne ngremë dy gishtat rrugës duke klithur: “demokraci, demokraci”.
T’i kthehemi tani prapë xhamive të vjetra, ligjëratave të kohës “sime”, kur për eskatologjinë, ose për shenjat e kijametit kanë shkruar filozofët dhe teologët e mirëfilltë, muslimanë dhe jomuslimanë, e që për fat të keq ne nuk i kemi lexuar; filozofët edhe asokohe kanë shkruar për shkatërrimin, rrënimin, viranosjen e Perëndimit. Ne muslimanët kemi pritur fundin e botës dhe për çdo vjet themi se kjo kohë është kohë e Kijametit. Edhe nëpër xhami ka pasur ligjërata të lezetshme që për kohën e sotme kanë thënë se do të jetë kohë e Kijametit, sidomos duke u mbështetur mbi hadithin kudsi kur ka ardhur Xhibrili në formën njerëzore dhe është ulur me respekt para Pejgamberit a.s. dhe e ka pyetur për fenë, për islamin dhe për Kijametin. Pejgamberi a.s. i është përgjigjur se Kijameti është çështje e Zotit dhe as unë nuk e di, por mes shenjave të tij është se në ato kohë “do të ndërtohen ndërtesa të larta”, dhe jo vetëm.
Unë atë ditë në xhami paksa e përjetova “kijametin” prej vëllait/djaloshit që më lëndoi me këmbët, si dhe prej atij që u ngrit para fundit pa thënë “amin”; të jemi i qartë: nuk më preku mosthënia e “aminit”, por më lodhi shikimi plot kibër, mburrje, përçmim dhe plot “mish e koc” në xhami. Këtë përjetim, ose këtë dukuri nuk e di se ku kemi mundësi ta gjejmë te dikush tjetër, përpos te ne. Më e vështira e gjithë kësaj është se edhe ne jemi bërë “punëtorë” të një anti-metafizike të kësaj kohe, ose të këtij përshkrimi, kohë kur edhe metafizikën mundohemi ta materializojmë, ta bëjmë të pakuptimtë, jo vetëm në hapësirën materiale tonën duke filluar në infrastrukturë, ndërtimet, por edhe në momentin e ibadetit, lutjes – na ka ngelë vetëm edhe të hapet ndonjë dyqan metafizik, sepse tanimë janë bërë disa “meny” për shërbimet fetare.
Më kujtohet koha “ime” me shtatë-tetë veta xhemat në xhami dhe vetëm disa xhami ku faleshin të pesta vaktet, por një kohë tepër e “hijshme” për njerëzimin ku sundonte dajaku dhe burgu, tamam kohë/vend për burra, jo si sot kur polici ikën nga ajo për të cilën paguhet të mbrojë – nga krimineli. Por ne si filluam të lejojmë një gjë të tillë!? Pas viteve 1980/81 Maqedonia, Kosova dhe Serbia prej Nishit e këndej ishin vendet më primitive, duke nisur nga gjuha, dukja e deri te shkrimet e ndryshme; asokohe nuk mund të lexonit ndonjë vepër të mirë, përpos disa romaneve dhe që po nëse bënim krahasimin me romanet më të thella më kuptimplota, ishin mjaft të varfra. (Është interesante se këto vende kishin më shumë komunistë se të tjerat.) Këtë e them që t’ia bëj përshkrimin më të mirë edhe mendësisë nëpër xhamitë “tona” sot. Te ne demokracia si “e pistë” filloi kur disa vagabondë të kthyer fillimisht nga “Lindja” filluan të ligjëronin nëpër xhami si të thuash pa frymë, që në psikologji konsiderohet mënyrë e mashtrimit. Faktikisht kjo mënyrë/metodë i hipnotizonte besimtarët, besimtarët që erdhën të zbrazët nëpër xhami: të zbrazët ekonomikisht, e të mos flas për të zbrazët metafizikisht që nuk ia kishin haberin. Për fat të keq, të gjorët filluan garat e kasetofonëve duke incizuar pallavrat e gjalla. Tamam “pornografi” fetare. Harruam terbijen e xhamisë, kuptimin e takvasë dhe mënyrat se si duhet të mbrohet intimiteti shpirtëror i njerëzve në ibadet dhe në sexhde, gjegjësisht kohës ku njerëzit i luteshin Zotit dhe heshtnin, duke komunikuar vetëm me sy dhe me zemër: “selamun alejkum, ve alejkum selam”. Nuk e di, a thua kjo ishte për arsye se ishim në numër të vogël nëpër xhami dhe nuk kishim frikë se do t’ia vrisnim këmbën njëri-tjetrit, dhe nuk do ta shkelnim njëri-tjetrin duke kaluar nga safi i parë, së paku duke respektuar “bidatin” e “injorantëve”.
Kjo metafizikë e xhamive tona, ose nëpër xhamitë tona, e cila është tepër e harxhuar, tepër e sëmurë, kam frikë se ka filluar të tkurret, ose siç themi ne “të mblidhet” në vete, të mbrohet; kjo vërehet jo vetëm në hapësirën vertikale, por edhe në atë horizontale të xhamive. E di se është i dhimbshëm një përshkrim i këtillë, por e kam patjetër të them se burimi i ibadetit ka qenë dhe mbetet ai i cili vetëm se e pastron dhe e mbron imanin, po ashtu edhe e lartëson muslimanin, duke i dhënë siguri dhe kënaqësi burimore, gjegjësisht përjetimin e zbritjes së Kur’anit, që në vete është reflektuar nëpërmjet shikimit/syrit dhe turpit të njeriut, diçka që sot nuk e di ku është, më duket se njëri-tjetrin e shohim më tepër si “punonjës” të ibadetit. E të mos flas për sexhden që është ngjitja më e lartë me të cilin është ballafaquar krijimi në përgjithësi, sexhdeja ka qenë dhe mbetet enigma kryesore për filozofinë dhe urtësinë; neve ajo na është dhuruar që ta mbrojmë, ndërsa mbrojtja e saj nis që nga shikimi, nga rruga, nga ndërtimet, e deri te ajo që ju do ta përjetoni në këtë shkrim, te ajo që është vetëm e juaja/jona, përndryshe do të ballafaqohemi dalëngadalë me “shpallje” të reja (hasha), me hoxhallarë të llojit çeshit-çeshit. Këtë lloj përshkrimi pleqtë, baballarët tanë e kanë shprehur me fjalët: janë paraqitur shenjat e Kijametit! Pra, kjo është thënë nga ata për ne. Këto ditë dëgjova diçka të thënë nga një politikan serb që nuk ia përmend emrin për shkak të edepsëzllëkut të madh të tij, se: “Parlamenti i Serbisë është i ndërtuar në një vend ku ka pasur xhami” dhe komentin se: “kjo është arsyeja pse ky vend është vend i mallkuar”. Si duket ky më mirë e ka kuptuar fuqinë e metafizikës dhe tradhtinë e saj, se ne.
Nuk kam dëshirë të kuptohet kinse koha e mëparshme, ose siç themi ne “koha e komunizmit” ka qenë kohë më e mirë se kjo e tanishmja – jo, assesi! Edhe në atë kohë ka munguar teologjia e duhur, interpretimi i duhur, praktikimi normal i saj, faktikisht si për fe shpëtimtare, e plotësuar për kohën dhe vendin, e cila e lufton atë që e ka obligim ta luftojë, gjegjësisht ta luftojë “traditën” muslimane se na mungon “liria”. Për kohën që flas ishte një kohë natyrisht më e vështirë (sistemi); në atë kohë mosnjohja e duhur e fesë na dëmtoi neve, për arsye se e la të zbrazët anën praktike të fesë, sepse sot praktika e fesë është shumë më “e gjallë”. Asaj kohe i mungonte sinteza, ose siç thotë Kur’ani: rruga e mesme. Rruga e mesme është term që mbështetet mbi Fjalën e Zotit; rruga e mesme është peshorja që mban edhe të mirën, edhe të ligën, që e mban edhe imanin edhe kufrin, jo si kjo e jona; kjo e jona shpeshherë më tepër e mban antitezën e vetë sesa tezën e duhur. Dhe kjo është arsyeja që ne muslimanët jemi kështu siç jemi.
Fati i “fjalës” është që ajo të ballafaqohet me problemet e ndryshme, kohërat e ndryshme, ndryshimet e mëdha, por në të njëjtën kohë një “millet” që dëshiron të jetë ai që ka ditur dhe di ta pranojë peshën e fjalës, gjegjësisht të Fjalës së Zotit, nuk guxon t’i jep “gajret” vetvetes duke thënë se aq kemi mundësi; mundësitë gjithmonë kanë ekzistuar dhe ekzistojnë. Se, tekefundit, “fjala” ekziston për ta zbuluar fytyrën e përhershme të kohës, gjegjësisht të njeriut, xhamisë, pazarit, mëhallës, rrugës… Këtë e them për arsye se “Fjala”, që ishte e para, është duke u keqpërdorur nga ne, dhe atë edhe nëpër xhamitë tona. Keqpërdorimi i saj është si në brendësinë e xhamisë, ashtu edhe jashtë xhamisë. Ne xhamitë i kemi shndërruar në vende të “garave” qesharake: duke i mbyllur rrugët, duke bërë zhurmë, duke u tallur, duke krijuar programe pa nevojë, me ligjërata shumë, shumë “të thella” dhe fare pa shpirt. Faktikisht edhe kjo është arsyeja që sot ne nuk kemi institucion që i frikësohet as ligjit, e lëre më fesë që “kontrollohet” nga Qielli.
Nuk e di sa kemi kohë dhe sa jemi të përgatitur për ta kuptuar këtë që e shohim; por, këtë shkrim po e përfundoj në formë të pyetjes: çka është duke dhënë (ofruar) xhamia sot? Çfarë kulture është duke dhënë xhamia sot: çfarë ngjyrimi, çfarë gjuhe, çfarë fjalori, çfarë estetike të jashtme dhe të brendshme? Çfarë mode/modeli është duke dhënë xhamia sot; çfarë qetësie/shqetësimi është duke ofruar xhamia sot…? Mosdija jonë ka bërë që ndryshimet e mëdha të ndodhin, e ne të mos jemi të vetëdijshëm që xhamia e urren një gjë të tillë, se roli i xhamisë ka qenë ta mësojë njeriun, me një të kaluar shume të sigurt dhe me një të ardhme shumë punë e mundim, të vetëdijshëm për rolin e fjalës ehe fuqinë e sexhdes.
Islami, muslimanizmi, kuptohet ashtu siç ai e praktikon përgjegjësinë e vet: sa më tepër që nuk kuptohet, aq më shumë jemi të dënuar me moskuptim, jemi të dënuar me nënçmim. Edhe pse nuk është fjala për burimin e fesë dhe problemet teologjike, por fjalën e kisha mbi atë se si është duke u reflektuar besimi jonë, gjegjësisht për problemet e dukshme që përafërsisht çdo gjeneratë i përsërit se ne jemi kështu, edhe pse e kemi fenë e mirë, ne nuk jemi të mirë (të mos them nuk jemi fetarë). Natyrisht se fajtor për këtë jemi ne vetë. Shikoni ligjëratat tona muslimane të hoxhallarëve tanë: vijmë/vijnë e shkojmë/shkojnë vetëm duke treguar se sa i mirë është Islami; feja islame është më e mirë se çdo fe, që në fakt nuk është ashtu: edhe Judaizmi edhe Krishterimi, edhe Islami kanë qenë dhe mbeten fe të mira, dhe mbeten të tilla për sa kohë që i nënshtrohen Krijuesit, faktikisht ta respektojnë njëra-tjetrën. Fetë e tjera janë nën hijen e dënimit për arsye të interpretimeve, diçka që sot po e përjeton edhe Islami. Ne e kemi harruar përgjegjësinë e emanetit dhe kujdesin ndaj tij. Kjo shihet në çdo segment të ekzistimit tonë: si në formën shpirtërore, ashtu edhe në atë materiale. Ne ishim përgjegjës për kohën kur nuk kishte shumë xhemat nëpër xhami, edhe pse ishte koha e vështirë që neve nuk na “mësoi” të mbrohemi dhe ta mbrojmë besimin dhe besimtarin, duke e përgatitur atë për kohërat e tilla si kjo sot që është duke e përsëritur atë “dobësinë” tonë duke e harruar përgjegjësinë se ai sot është më “i lirë” se në atë kohë. Sa dhe a ka qenë e nevojshme që të praktikohet forma e medhhebeve siç bëhet sot? Për mua, kjo ne thelb fare nuk i ndihmon as imanit e as muslimanit. Besimtarët e kësaj kohe janë duke u shëtitur mbi shkretëtirën e tyre besimtare kulturore dhe nacionale, e nuk janë të vetëdijshëm për këto. Nuk janë të vetëdijshëm për emanetin që e kanë pranuar, nuk janë të vetëdijshëm për atë që tradita muslimane thotë: të bëheni shembull i mirë, ta dëshmoni besimin si besimtarë të drejtë, të mirë, të devotshëm, të mendoni se së paku në namaz të mos i shkelni me këmbë të tjerët, të mos i hapni aq shumë dhe t’i bashkoni këmbët – e t’i largoni zemrat, të mos i mbyllni rrugët, të mos bëni zhurmë, siç është rasti me ezanët përmes autoparlantëve sot. Besomëni se Islami nuk është i shëmtuar, por ai asnjëherë nuk është urryer siç urrehet sot, dhe atë më tepër nga vetë ne besimtarët si subjekt, por po ashtu edhe si objekt. Si duket xhamitë e kanë humbur bukurinë e shkronjave të Kur’anit (hurufu’l-Kur’an).
Muhammedi a.s. ka thënë: “Vërtet jam dërguar për ta plotësuar fisnikërinë në sjellje”.
Ismail Bardhi, Shtator 2022
